Buhari’nin el- Camiu’s-Sahihi Buhari’nin Hayatı ve Eserleri

Buhari’nin el- Camiu’s-Sahihi Buhari’nin Hayatı ve Eserleri

a-Nesebi ve Çocukluğu
Muhammed b.İsmail. İbrahim b. el-Muğire b. Berdizbeh künyesi, Ebu Abdullah, nisbesi; el-Cu’fi el –Buharidir.Hicri 13 Şevval 194, miladi 20 Temmuz 810 tarihinde dünyaya geldi.
Buhari’nin büyük ceddi Berdizbeh Mecusi idi. Atalarından ilk Müslüman olan el-Muğire’dir. El-Muğire, Buhara valisi el-Yeman el-Cu’fi’nin delaleti ile İslam’a girdiği için kendisine el-Cu’fi nisbesi verilmiş ve ondan sonra bu nisbe çocuklarına da intikal etmiştir.
Babasını çok küçük yaşta kaybeden el-Buhari’nin, rivayete göre, küçüklüğünde her iki gözü de görmüyordu. Annesinin uzun süren dua ve niyazları kabule mahzar olmuş, oğlunun gözleri açılmıştı. Yetim büyüyen el-Buhari on yaşından itibaren hadis tahsiline başlamış ve hicri 210 yılına kadar öğrenimini memleketinde sürdürmüştür. Daha sonra muhaddis ed-Dâhili’nin derslerine devam etmiş, üstün zekâsı ve kabiliyeti ile takdir kazanmış, hatta hocasının bazı hatalarını düzeltmiştir.
b-İlmi Seyahatleri, Hocaları ve Talebeleri
Buhari ilk seyahatine h.210 yılında annesi ve kardeşiyle hacca giderek başlamış ve bu seyahatlerini Şam, Mısır ve Cezire’ye iki kez, Basra’ya dört kez, Kufe ve Bağdat’a defalarca giderek ilim tahsilini ömrünün sonuna kadar sürdürmüştür. Buhari’nin ayrıca Vasıt, Şam, Humus, Askalan, Belh, Rey, Herat, Nisabur ve Merv’e de gittiği rivayet edilmektedir.
Buhari seyahatleri süresince 1000’in üzerinde şeyhten hadis yazmıştır. Hocalarının en meşhurlarından birkaçı şunlardır:

Mekke’de: el-Humeydi (219/834)
Suriye’de: Âdem b. Ebi İyas(220/835)
Bağdad’da: Ahmed b. Hanbel (241/855)
Basra’da: Ebu Asım en-Nebil (212/828)
Kufe’de: Ubeydullah el-Musa (213/829)
Mısır’da: Said b. Ebi Meryem (224/839)
Belh’de: mekki b. İbrahim(215/831)
Buhari’den ders alan muhaddislerin sayısı bir hayli kabarıktır. Çeşitli şehirlerde verdiği ders meclislerinde 20.000 civarında dinleyici bulunduğu ve Sahih’i 90.000 kişinin rivayet ettiği söylenir. Ondan ders alan, rivayette bulunan talebelerinden bazıları şunlardır:
Müslim b. Haccac (261/875)
Muhammed b. İsa et-Tirmizi (279/892)
Ebu Hatim er-Razi (277/890)
İbnu Ebi Davud (316/927)
Ebu Abdurrahman b. Nesai (303/915)
El-Firabri (320/931)
İbnü Hüzeyme(311/922)

c-Eserleri: Buhari’nin eserlerinin sayısı farklı kaynaklarda 30’dan fazla sayılmaktadır.
1- el-Müsnedü’l–Kebir
2-Edebü’l-Müfred
3-et-Tefsirü’l –Kebir
4-Kitabu’l-Mebsut fi’l-Hadis
5-Kitabu’s-Sünen fi’l-Fıkh
6- Bed’u’l- Mahlûkat
7-el-Camiu’l-Kebir
8-el-Camiu’s-Sağir
9- Sülasiyyat fi’l-Hadis
10-Esmau’s-Sahabe
11-el-Avali fi’l-Hadis
12-Kitabu’l- Vuhdan
13-Kitabu’l-Eşribe
14-et-Tarihu’l- Kebir
15-et-Tarihu’l- Evsat
16-et-Tarihu’s-Sağir
17-Kitabu’l-İlel
18-Hayru’l Kelam fi’l-Kıraati Halfe’l-İmam
19-Tenviru’l-Ayneyn bi Rafi’l-Yedeyn fi’s-Salât
20- el-Camiu’s-Sahih: Buhari’nin Kura’n-ı Kerim’den sonra en güvenilir kitap olarak kabul edilen sahih hadisleri toplayan eseri.
İbn Hacer el-Askalani eserin tam isminin el-Camiu’s-Sahihi’l-Müsned min hadisi Resulillah sallallahü aleyhi ve sellem ve sünenihi ve eyyamih olduğunu söylemektedir. Fakat eser Sahihu’l – Buhari diye şöhret bulmuştur.
Te’lifi üçüncü yüzyıla kadar meydana getirilen hadis külliyatı sahih hadislerin yanı sıra hasen ve zayıf hadisleri de ihtiva etmekteydi. Buhari’nin hocası İshak b. Rahuye, sadece sahih hadisleri ihtiva eden muhtasar bir kitaba duyulan ihtiyaçtan söz etmişti. Buhari o günlerde bir rüya gördü. Elindeki bir yelpaze ile Hz. Peygamber’in yanında onu serinletiyordu. Rüya tabircileri bunu, Hz. Peygamber’i ona isnat edilen yalanlardan koruma şeklinde yorumladılar. Bunun üzerine Buhari el-Cami’u’s- Sahih’i, topladığı 600.000 hadisten seçerek meydana getirdi.
İbn Hacer’e göre eserde muallâk ve mütabi’lerin dışında mükerrerleriyle birlikte 7397 hadis, 1341 muallâk rivayet, 341 aded de mütabi bulunmakta, böylece hadislerin toplamı 9082’ye ulaşmaktadır. Bu rakama sahabi ve tabiin sözleri dâhil değildir.
el-Cami’u-s Sahih’in “terceme” adı verilen bab başlıkları ve bu babların muhtevaları öteki hadis kitaplarından farklı özellikler taşımaktadır. Fıkhi kanaatlerini bab başlıklarında aksettirdiği için, “Buhari’nin fıkhı teracimindedir”sözü şöhret bulmuştur. Tercemeleri bazan bir ayet, bazan kısa bir hadis, bazan da hadisin bir bölümü veya muhtevası oluşturur. Buhari burada fıkhi bir hükmü kesin bir ifadeyle anlatma imkânı bulamadığı zaman tercemeyi soru şeklinde verir.
Tercemelerde kesinlik ifade eden kalıplarla zikrettiği rivayetlerin güvenilir olduğu, kesinlik ifade etmeyen meçhul fiil kalıplarıyla zikrettiği rivayetlerin ise zayıf olduğu anlaşılır. Bu sebeple bab başlıklarında görülen bir rivayet kaynak olarak verilmek istendiğinde onun el-Cami’u-s Sahih’te bulunduğu mutlak bir ifadeyle söylenmemeli, rivayetin tercemede bulunduğu özellikle belirtilmelidir.
Birden fazla hüküm ihtiva eden bir hadisi ilgili olduğu konuların her birinde değişik isnadlarla rivayet etmek ve böylece aynı hadisten azami surette faydalanmaya imkân sağlamak Buhari’nin sıkça başvurduğu bir metotdur. Mesela: Hz. Aişe’nin Berire’yi satın alıp kölelikten kurtarması olayını, ihtiva ettiği çeşitli hükümler sebebiyle, muhtelif bölümlerde yirmi ikiden fazla yerde zikretmiştir. En fazla tekrarladığı rivayet bu Berire hadisidir.
El-Camii’u’s-Sahih’i Buhari’den 90.000 kişi dinlemiş olmakla beraber onu daha sonraki nesillere aktaran ravilerin sayısı oldukça azdır. Bunların başında el-Camii’u’s-Sahih’i, biri Firebr’de, diğeri Buhara’da olmak üzere hocasından iki defa dinleyen Ebu Abdullah Muhammed b. Yusuf b. Matar el-Firebr’i gelir.

c-Vefatı
Buhari seyahatlerini tamamladıktan sonra memleketi, Buhara’ya döndü ve derslerine başladı. Fakat Buhara emiri Halit b. Ahmet ez-Zühli’nin kötü muamelelerine maruz kalınca memleketini terk ederek Semerkand yakınlarındaki akrabalarının yanına geldi. Artık içersinde yaşama isteği kalmayan Buhari “Ya Rabbi, yeryüzü bütün genişliğine rağmen bana dar gelmeye başladı, al beni yanına” diye dua ediyordu. Yakarışlarının üzerinden çok geçmeden h.256 yılında Ramazan bayramı gecesi vefat etti.

el-Camiu’s-Sahih Üzerine Yapılmış Şerhler

1-شرح الجامع الصحيح للبخاري
Şerhu’l - Camii’s- Sahih li’l- Buhari
Ebu Ahmed Muhammed b.Muhammed b. Ahmed b. İshak el-Kerabisi en-Nisaburi: (285–378/898–988)
El-Hâkim el-Kebir diye maruftur. Nisabur’lu muhaddis, hafız, fakih ve rical âlimidir. Devrinde Horasan bölgesinin en büyük muhaddislerinden sayılırdı. Çok yer gezmiş, çok eser tasnif etmişti. ‘Asrın imamı’ diye tasnif edilir.
2-اعلام السنن في شرح صحيح البخاري
İlamu’s-Sünen fi Şerh-i Sahihı’l -Buhari
Ebu Süleyman, Hamd b. Muhammed b. İbrahim b. Hattab el-Hattabi el-Büsti: (319–388/931–998)
Büst’lü Şafii fakihi, muhaddis, müctehid, hafız ve lügat alimi. Tahsil için uzun seyahatler yapmış; Horasan, Maveraünnehir, Hicaz ve Irak’ı dolaşmıştır. Sofiyyeden di, hayatının sonuna doğru Büst’te ribata çekilmiştir.
Güzel ve latif nükteler ihtiva eden “Buhari Şerhini”, Belhlilerin isteği üzerine kaleme aldığını söyler.
3- شرح الجامع الصحيح للبخاري
Şerhu’l- Camii’s- Sahih li’ l - Buhari
Ebu’l –Velid, Hişam b.Abdurrahman b. Abdullah el-Endülüsi el- Kurtubi: (423/1032)
İbnu’s-Sabuni diye maruf olan bu zat, Kurtuba’lı muhaddis ve fakihtir. İbn-i Beşküval’in “Çok Faydalı” diye tavsif ettiği şerhi, alfabetik bir tertibe sahiptir
4- شرح الجامع الصحيح للبخاري
Şerhu’l- Camii’s -Sahih li’ l - Buhari
Ebu’l-Kasım, el- Mühelleb b. Ebi Sufra (Ahmed) b. Esid el- Esedi et-Temimi el- Ezdi el Endülisi: (435/1044).
Endülüs’ün el- Muriye şehrinden olan bu zat, ilk tahsilini memleketinde yaptıktan sonra şarkı dolaşmış, tekrar ülkesine dönmüş ve el-Muriye’de ikamet etmiştir. Muhaddis ve fakihtir, Maliki fukahasındandır. Buhari’ye güzel ve faydalı bir şerh yapmıştır.

5- شرح الجامع الصحيح للبخاري
Şerhu’l- Camii’s –Sahih li’l - Buhari
Ebu’l-Hasan, Ali b. Halef b. Halef b. Abdulmelik b. Battal el- Bekri el- Mağribi el- Kurtubi el- Ceyyani: (449/1057)
İbnu Battal ve İbnu’l- Leccam diye maruf olan bu Kurtuba’lı muhaddis, hıfzı, zabtının iyiliği ve hadisle alakasının mükemmelliği ile meşhurdur. Maliki fukahasındandır. Bir müddet kadılık da yapmıştır.


6- شرح الجامع الصحيح للبخاري
Şerhu’l- Camii’s- Sahih li’l - Buhari
Ebu Hafs, Ömer b. el- Hasan b. Ömer b. Abdurrahman b. Ömer el- Hevzeni el-İşbili: (392–460/1002–1068)
Endülüs İşbiliye’li, Maliki fakihi, muhaddis ve şair. Aynı zamanda devrinin siyasi ricalindendi. El- Mutadıd Billâh tarafından öldürülmüş, cenazesi yıkanmadan, namazı kılınmadan elbisesiyle defnedilmişti.

7- شرح الجامع الصحيح للبخاري
Şerhu’l –Camii’s – Sahih li’l – Buhari
Ebu Abdullah, Muhammed b. Ali b. İbrahim el-Emevi et-Tulaytuli: (479/1086)
İbnu Karziyal diye maruf, Tulaytula’lı fakih muhaddislerdendir.


8- شرح الجامع الصحيح للبخاري
Şerhu’l- Camii’s –Sahih li’l - Buhari
Fahru’l İ slam, Ebu’l- Hasan, Ali b. Muhammed b. el- Hüseyn b. Abdulkerim b. Musa b. İsa el- Bezdevi en-Nesefi: (400-482/1010-1089).
Aslen Nesef’li olup Semerkand’da ikamet etmiştir. Hanefi fakihi, müfessir ve usulcudur. Çeşitli eserler te’lif etmiş, bu arada Buhari’ye muhtasar bir şerh yapmıştır

9- شرح الجامع الصحيح للبخاري
Şerhu’l – Camii’s – Sahih li’l - Buhari
Ebu Abdullah, Muhammed b. Halef b. Said b. Vehb el-Emevi es-Sadefi el-Mürri el- Endülüsi: (485/1092).
İbnu’l- Murabıt diye maruf olan müellif Endülüs el-Muriyeli, Maliki fakihi ve muhaddistir. Te’lif ettiği eser hemşehrisi İbnu Ebi Sufra’nın şerhine dayanmaktadır.

10-شرح صحيح البخاري
Şerh –u Sahihi’l - Buhari
Ebu’l- Asbağ, İsa b. Sehl b.Abdullah el- Esedi el- Kevkebi el-Kurtubi el-Endülüsi: (413-486/1022-1093)
Aslen Ceyyan’lı olup Kurtuba’da ikamet etmiştir. Muhaddis, fakih ve kadıdır.

11- التحرير في شرح الجامع الكبير للبخاري
et- Tahrir fi Şerhi’l – Camii’il – Kebir li’l -Buhari
Ebu Abdullah, Muhammed b. İsmail b. Muhammed b. Fadl et- Teymi el-Kuraşi et-Talhi el-Isbahani: (526/1132)
Isfahan’lı Şafii âlimi genç yaşta vefat etmesine rağmen birçok eser te’lif etmiştir. Buhari’yi şerhe başlamış, tamamlamaya ömrü muvaffak etmediğinden babası tamamlamıştır.

12-دلاءل النبوة في شرح الجامع الصحيح للبخاري
Delailü’n – Nübüvve fi Şerhi’l Camii’s – Sahih li’l –Buhari
Kıvamussünne Ebu’l-Kasım, İsmail b. Muhammed b. el-Fadl b. Ali b. Ahmed et-Teymi el-Kuraşi et-Talhi el-Isbahani: (457-535/1069-1142)
Isfahan’lıdır. Önceki maddede zikredilen zatın babasıdır. Şeyhulislam, asrının büyük üstadı, ehl-i sünnetin önderi vb. sıfatlarla yad edilir. Müfessir, muhaddis, fakih, hafız, edib, lügatçi ve nahivcidir. Arapça ve Farsça birçok eserin müellifidir.

13-كتاب النجاح في شرح اخبار الصحح
Kitabu’n – Necah fi Şerh-i Ahbari’s - Sıhah
Necmeddin Ebu Hafs, Ömer b. Muhammed b. İsmail b. Muhammed es-Semerkandi en-Nesefi: (461-537/1069-1142).
Aslen Nesef’li olup Semerkand’da yerleşmiştir. Uzun tahsil seyahatleri yapmış, yüze yakın eser te’lif etmiştir. Müfessir, muhaddis, fakih, edib, kelamcı, usulcu, tarihçi, lügatçi ve nahivcidir. Buhari’ye yaptığı şerhin başında, müelliften Buhari’ye kadar uzanan elli tarik zikreder.

14- شرح الجامع الصحيح للبخاري
Şerhu’l – Camii’s – sahih li’l - Buhari
Ebu’l –Kasım, Ahmed b. Muhammed b. Ömer b. Verd et-Temimi el-Endülüsi: (465-540/1071-1145).
İbnu Verd diye maruf olup Endülüs el- Muriye’lidir. Meşhur muhaddis, hafız ve fakihtir.Bir müddet kaılık da yapmıştır. Buhari’ye çok mufassal bir şerh yazmıştır.

15-شرح غريب الجامع الصحيح للبخاري
Şerh-u Garibi’l – Camii’s – Sahih li’l - Buhari
Ebu’l-Hasan, Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ebi Hayseme el-Kaysi el-Ceyyani: (540/1145).
Endülüs Ceyyan’lıdır. Muhaddis, fakih, edib, nahivci ve lügatçidir. Şerhinde garib lafızların izahına ağırlık vermiştir.

16- شرح الجامع الصحيح للبخاري
Şerhu’l –Camii’s-Sahih li’l -Buhari
Ebubekr Muhammed b. Abdullah b. Muhammed b. Abdullah b.Ahmed b.Muhammed el-Arabi el-Meafiri el-İşbili el-Endülüsi: (468-543/1076-1148).
İşbiliye’li olan İbnu’l-Arabi, müfessir, muhaddis, hafız, fakih, kadı, usulcu, kelamcı, tarihçi, nahivci, edib, abid ve zahiddir. Maliki fukahasındandır. Endülüs hadis hafızlarının hatimesi diye bilinir. İşbiliye’de kadılık yapmış, içtihad payesine ermiş, kırk kadar eser te’lif etmişti. H. 485 yılında çıktığı tahsil seyahatinde bütün şarkı dolaşmış, ancak 512 de ülkesine dönebilmiş, Fas’da vefat etmiştir.

17- الائضاح عن معاني الصحح
el-İdah an Meani ‘s-Sıhah
Avnuddin Ebu’l Muzaffer, Yahya b. Hubeyre b. Muhammed b. Hubeyre b. Said eş-Şeybani: (497-560/1104-1165).
Hanbeli fakihi, edib, nahiv ve kıraat alimi. İdarede adil ve mütevazi idi. İtikatte selefi idi. Evinde ilim meclisleri akteder, alimlere ikram ederdi. Zehirlenerek öldürülmüş, cenazesini İbnu’l-Cevzi yıkamıştı.Birkaç cilt olan şerhi, el-Humeydi’nin “el-Cem Beyne’s – Sahihayn” adlı eserinin şerhidir.

18-شرح مشكل الصحيحين
Şerhu Müşkili’s - Sahihayn
Şemseddin Ebu İshak, İbrahim b. Yusuf b. İbrahim b. Abdullah b. Badis el- Hamzi el-Mürri el-Endülüsi: (505-569/1111-1174).
Endülüs el- Muriye’li olan müellif İbnu Kurkül diye bilinir. Rical ve edebiyat alimlerindendir. Eseri hocası Kadı İyad’ın Meşarık adlı kitabına dayanmaktadır.

19-كشف مشكل حديث الصحيحين
Keşf –u Müşkil-i Hadisi’s - Sahihayn
Cemaleddin Ebu’l-Ferec, Abdurrahman b. Ali b. Muhammed b. Ali el-Cevzi el-Kuraşi et-Teymi el-Bekri el-Bağdadi: (508-597/1114-1201).
Bağdad’lıdır. İbnu’l Cevzi diye bilinir.Hanbeli fakihi, müfessir, muhaddis, hafız, vaiz, edib ve tarihçi idi.Yaklaşık 300 civarında eser te’lif ettiği rivayet olunmaktadır.

20-شرح مشكل البخاري
Şerh-u Müşkili’ l - Buhari
Ebu Abdullah, Muhammed b. Said b. Yahya b. Ali b. el-Haccac b. ed-Dübeysi el-Vasıti: (569-643/1174-1245
Şafii fukahasından, muhaddis, hafız, tarihçi, kıraat alimi, edib ve şairdir.

21-شرح الجامع الصحيح للبخاري
Şerhu’l – Camii’s – Sahih li’l - Buhari
Radiyuddin Ebu’l- Fedail, el-Hasan b. Muhammed b. Hasan b. Haydar b. Ali el-Kuraşi el-Hindi: (577-650/1181-1252).
Hanefi fukahasından muhaddis ve lügatçi idi. Buhari’ye muhtasar bir şerh yapmıştır.

22-شواحد التوضيح والتصحيح لمشكلات الجامع الصحيح
Şevahidu’t – Tavdih ve’t-Tashih li Müşkilati’l – Camii’s - Sahih
Cemaleddin Ebu Abdullah, Muhammed b. Abdullah b. Abdullah b. Malik et-Tai el-Ceyyani el-Endülüsi en-Nahvi: (600-672/1204-1274).
Endülüs Ceyyan’lıdır.Şafii fakihi, muhaddis, usul, lügat, nahiv ve kıraat alimi idi.Buhari’nin müşkil lafızlarını ve i’rabını şerhetmişti.Müellif önce et-Tavdh fi İ’rabi’l-Buhari yi yazmış, bunun üzerine mezkür eseri kaleme almıştır.

23-شرح جامع الصحيح للبخاري
Şerhu Camii’s – Sahih li’l Buhari
Muhyiddin Ebu Zekeriyya, Yahya b. Şeref b. Mürri b. Hasan b. Hüseyin b. Muhammed el-Hizami el-Havrani en-Nevevi ed-Dımaşki: (631-676/1233-1277).
Aslen Suriye’li olup,Şafii fakihi, muhaddis, hafız, usul ve lügat alimidir. Çok kıymetli eserler vermiştir. Buhari şerhini ancak Kitabu’l-İman’ın sonuna kadar yazabilmiştir.
Müellifin ayrıca Müslim’in Camiiu’s-Sahih’i üzerine yazdığı Minhac isimli bir şerhi daha vardır.

24-بهجة النفس و غيتها بمعرفة ما لها وماعليها
Behcetü’n-Nüfus ve Ğayetuha bi Ma’rifet-i Ma leha ve Ma’ Aleyha
Ebu Muhammed, Muhammed b. Said b. Ebi Cemre el-Ezdi el-Endülüsi(699-1300).
Endülüs’lüdür.Maliki fakihi, müfessir, muhaddis, hafız, tarih ve kıraat alimi idi. Devrinin arif kişilerindendir.
Müellif, önce Buhari’den üç yüz kadar hadisi “Cemu’n-Nihaye fi Bedi’l-Hayri ve’l–Ğaye” adlı eserinde cem etmiş ve Muhtasar-u İbni Ebi Cemre diye bilinen bu eseri, bizzat müellifi şerhetmişti.
Müellif, ayrıca bu şerhi üzerine “El–Merai’d-Dalle ala Fadl-i Muhtasari’l-Buhari el-Müsemma bi Behce” adıyla başka bir eser kaleme almıştır.

25-شرح الجامع الصحيح للبخاري
Şerhu’l – Camii’s – Sahih li’l - Buhari
Zeynuddin Ebu’l-Hasan, Ali b. Muhammed b. Mansur b. el-Münir el-Cüzami el-İskenderi el-Cerevi: (629-699/1232-1300).
İskenderiye’li,Maliki fakihi ve muhaddis.Buhari’ye çok güzel bir şerh yapmıştır. Bu şerh, İbnu Hacer’in en çok faydalandığı eserlerdendir.

26-شرح الجامع الصحيح للبخاري
Şerhu’l – Camii’s – Sahih li’l - Buhari
Kutbuddin Ebu Ali, Abdulkerim b. Abdünnur b. Münir b. Abdulkerim b. Ali el-Halebi el-Mısri: (664-735/1266-1335)
Haleb’lidir. Muhaddis, fakih, hafız, kıraat imamı, tarihçi ve hekimdi. Hanefi fukahasındandı.Buhari’ye çok muffasal bir şerh yazmağa başlamış, fakat ancak yarısına kadar olan kısmını tamamlayıp tebyiz edebilmişti. İbnu Mulakkın ve Muğaltay, şerhlerinde ondan çokca istifade etmişlerdir.

27-مشكل الصحيحين
Müşkilu’s - Sahihayn
Selahaddin Ebu Said, Halil b. Keykeldi b. Abdullah el- Alai ed-Dımaşki el- -Mısri : (694-761/1295-1359)
Şam’lıdır. Muhaddis, hafız, fakih, nahivci,kelamcı, edib ve şairdi. Müctehid ve Şafii fukahasındandı.Devrinin büyük allamesi olup,elli civarında eser yazmıştır.

28- التلويح في شرح الجامع الصحيح للبخارى
et –Telvih fi Şerhi’l – Camii’s – Sahih li’l Buhari
Ebu Abdullah, Alaüddin Moğultay b. Kılıç b. Abdullah el-Bekceri el-Hikri el-Mısri : (690-762/1291-1361).
Aslen türk olup Mısır’da ikamet etmiştir.Hanefi fakihi,muhaddis, hafız, fakih, neseb ve lügat alimi.Zahiriye medresesi hadis müderrisi idi.Yüzü aşkın eser te’lif etmiştir.
. Buhari’ye, 20 ciltlik çok geniş bir şerh yapmıştır. Eserinde Kutbu’l – Halebi’nin şerhinden büyük ölçüde istifade etmiştir.

29- مختصر شرح موغلطاى
Muhtasar –u Şerh-i Muğaltay
Celaleddin Rasul b. Ahmed b. Yusuf et-Tizini el-Halebi et-Tebbani el-Kah- ri : (793/1391)
Aslen Amasya’lı olup, muhaddis, fakih, ve usulcu idi.Hanefi fukahasındandır.

30-العقد الجلي في حل اشكال الجامع الصحيح
el – Ikdu’l-celi fi Hall –i İşkali’l – Camii’s – Sahih.
Şihabuddin Ebu Said, Ahmed b. Ahmed b. Ahmed b. El-Hüseyn b. Musa el- Kürdi el-Hakkari : (702-763/1302-1362).
Muhaddis, hafız ve müfessirdir.Kahire Mansuriye de Kur’an ve hadis müderrisliği yapmıştır.

31-شرح صحيح البخاري
Şerhu Sahihi’l-Buhari
İmadüddin Ebu’l-Fida,İsmail b.Ömer b. Kesir el-Kaysi el-Busravi ed-Dımaşki :(700-774 /1301-1377)
Şafii fakihi, müfessir, muhaddis, hafız, tarih ve nahiv alimi.Buhari şerhini ikmale muvaffak olamadan vefat etti.

32- شرح مشاريق الانوار
Şerhu Meşarikı’l – Envar.
Alaaddin Yahya b. Abdullatif el-Kazvini: (775/1373)
Et –Tavusi diye bilinir.Kazvin’lidir.Şafii fukahasındandır. Sağani’nin Sahi- hayn’ı cem ettiği “Meşarıiku’l Envar” ına Kebir ve Sağir diye iki şerh yazmıştır.

33-شرح مشارق الانوار
Şerhu Meşarikı’l – Envar.
Şemseddin Ebu Abdullah Muhammed b. Abdurrahman b. Ali ez-Zümrüdi : (708-776/1308-1375).
İbnu’s Saiğ diye bilinen, Mısır’lı, muhaddis, fakih, nahiv ve edebiyat alimi. Sağani’nin “Meşarık” serhi olan eseri altı cilttir.

34-الفواءد المرويات في فواءد الثلاثيات
el – Fevaidu’l- Merviyyat fi Fevaidi’s – Sülasiyat.
Muhammed b. İbrahim b. İbrahim b. Muhammed el- Hadrami : (777/1335).
Hayatı hakkında fazla bilgi yoktur.Buhari’nin Sülasiyat’ını şerhetmiştir.

35-ارشاد السامع والقاريء المنتقات من صحيح البخاري
İrşadu’s-Sami ve’l – Kari el-Munteka min Sahihi’l – Buhari.
Bedreddin Ebu Muhammed, el-Hasan b. Ömer b. el-Hasan b. Habib b. Ömer ed-Dımaşki el-Halebi: (710-779/1310-1377).
Şam’lı Şafii fakihi, muhaddis, tarih ve edebiyat alimi.

36-شرح البخاري
Şerhu’l – Buhari.
Şemseddin Ebu Abdullah, Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ebi Bekr b. Merzuk el-Acisi et-Tilimsani: (711-781/1331-1379).
İbnu Merzuk el-Ced diye tanınır.Şafii fakihi, muhaddis ve usulcu idi.Her gittiği yerde hitabet görevini üstlenirdi.

37-شرح صحيح البخاري
Şerh – u Sahih’i –l Buhari.
Rükneddin, Ahmed b. Muhammed b. Abdülmü’min el-Kırimi: (783/1381).
Kırım kadısı diye meşhurdur.Hanefi fakihi, muhaddis ve kadıdır.Buhari şerhi, ilmi ehliyetine delil teşkil edecek güzelliktedir.

38-شرح صحيح البخاري
Şerh –u Sahihi’l – Buhari.
Afifuddin Ebu Sad,Said b. Mes’ud b. Muhammed el-Kazeruni : (727-785/ 1327-1383).
İran’lı olan müellif, Buhari şerhini 40 yaşında iken tamamlamıştır.

39-الكواكب الدرار في شرح الجامع الصحيح للبخاري
el- Kevâkibu’d- Derari fi şerhi’l Camii’s –Sahih li’l – Buhari.
Şemseddin Muhammed b. Yusuf b. Ali el-Kirmani el-Bağdadi: (717-786/1317-1384)
Kirman’lı, müfessir, muhaddis, hafız, fakih,usul ve nahiv alimi.Vasat, meşhur bir şerh olan eserinde lügavi lafızları şerhetmiş, rivayetlerin ve ravilerin isim ve lakablarını zaptetmiş, mütenakız hadisleri telfik etmiştir. Ancak ravi isimlerinin zaptında hatalar yaptığı, nakilde evhamının çok olduğu rivayet edilir. Mukaddimede İbnu Battal, Kutbu’l –Halebi ve Moğultay’ın şerhlerini tenkid eder.

40-تحفة الابرار في شرح مشارق الانوار
Tuhfetu’l – Ebrar fi Şerhi Meşarikı’l – Envar.
Ekmeluddin Ebu Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Mahmud b. Ahmed el-Baberti el-Mısri: (714-786/1314-1384).
Aslen Bayburt’ludur. Halep ve Mısır’da müderrislik yapmıştır.
Hanefi fakihi, muhaddis ve usulcu idi.

41-التنكيح في الفاظ الجامع الصحيح للبخاري
et – Tenkih fi Elfazi’l-Camii’s –Sahih li’l- Buhari
Bedreddin Ebu Abdullah, Muhammed b. Bahadır b. Abdullah ez- Zerkeşi el- Mısri: (745-794/1344-1392).
Aslen Türk tür.Kahire de doğmuş,orada ikamet etmiş ve orada ölmüştür.
Şafii fukahasından muhaddis, usulcü ve edibdi. Mükemmel bir eser olan bu şerhde müellif,garib kelimelerin izahını,kapalı ibarelerin i’rabını yapmış,tashıften korkulan isim ve nesebi zaptetmiş,en sahih rivayetleri toplamaya çalışmıştır.Gayet veciz ibarelerle en uygun manayı vermeye gayret göstermiştir.Bundan dolayı Hacı Halife, “Bu şerhle insan ,hemen hemen diğer şerhlerden müstağni kalır.” der.

42-لصحيح للبخاريفتح الباري في شرح الجامع ا
Fethu’l-Bari fi Şerhi’l- Camii’s-Sahihi li’l-Buhari
Zeynuddin Ebu’l- Ferec, Abdurrahman b.Ahmed b.Receb es-Salimi el-Bağdadi ed-Dımaşki: (736-795/1335-1393)
İbnu Receb el-Hanbeli diye bilinir.Hanbeli fakihi, muhaddis, hafız,usulcü ve tarihçi idi.Buhari şerhini ancak “Kitabu’l-Cenaiz”e kadar tamamlayabilmiştir.

43-رمبارك الاظهار في شرح مشارق الانوا
Mebari ku’l –Ezhar fi Şerhi Meşarikı’l -Envar
İzzuddin Abdullatif b. Abdulaziz b. Eminuddin er-Rumi: (801/1398)
İbn Melek diye meşhur olan müellif, muhaddis, fakih, usulcu ve tasavvufçu idi.Her sahada geniş malumat sahibi idi. Tire’de vefat etti.

44-شرح الجامع الصحيح للبخاري
Şerhu’l- Camii’s- Sahih li’l- Buhari
Mecdüddin Ebu’l-Fida, İsmail b. İbrahim b. Muhammed b. Ali b. Musa el-Kenani el-Bilbisi: (728-802/1328-1399)
Mısır’lıdır. Muhaddis, fakih, hafız, edib,nahivci, nesebçi, tarihçi ve kıraat alimi idi. Kahire’de hanefi kadısı olmuştu.

45-شرح الجامع الصحيح للبخاري
Şerhu’l- Camii’s- Sahih li’l- Buhari
Nesimuddin Ebu Abdullah. Muhammed b. Said b. Mes’ud b. Muhammed b. Ali en-Nisaburi el-Kazeruni: (735-802/1334-1400)
Nisabur’lu, Şafii fakihi, muhaddis ve nahiv alimi.

46-التوضيح لشرح الجامع الصحيح للبخاري
et –Tavdih li Şerhi’l- Camii’s- Sahih li’l- Buhari
Siracüddin Ebu Hafs, Ömer b. Ali b. Ahmed b. Muhammed b.Abdullah el- Ensari el-Vadiaşi el-Endülüsi et-Tekruri el-Mısri: (723-804/1323-1402)
İbnu’l-Mulakkın diye meşhur olan müellif; Şafii fakihi, muhaddis, hafız, usul, tarih ve rical alimidir.
20 cildi bulan Buhari şerhi, mühim bir mukaddime ile başlamakta,hocaları Muğaltay ve Kutbu’l-Halebi’nin şerhlerine dayanmaktadır.Hacı Halife’nin verdiği bilgiye göre, her hadisi on kısma bölerek maksadını ifade etmektedir.

47-الفيض الجاري علي الجامع الصحيح للبخاري
el-Feydu’l- Cari ala’l- Camii’s- Sahih li’l- Buhari
Siracuddin Ebu Hafs, Ömer b.Raslan b.Nusayr b.Salih el-Kinani el-Askalani el-Bulkini el-Kahiri: (724-805/1324-1403)
Aslen Askalan’lıdır.Şafii fakihi, müfessir, muhaddis, hafız, kıraat imamı, usul, kelam,feraiz ve nahiv alimi. Müctehiddi; Suyuti onu 8. asrın müceddidi sayar.
Buhari’ye şerh yazmağa başlamış, çok geniş bir ilme sahip olduğu için şerhi çok uzatıyodu. Bu yüzden ancak Kitabu’l-İman’a kadar şerhedebilmiş, bunun için de elli defter harcamış, yirmi hadisi iki ciltte şerhedebilmişti.

48-شرح البخاري
Şerhu’l - Buhari
Hafızuddin Muhammed b.Muhammed el-Kerderi: (729-816/1329-1413)
İbnu’l-Bezzazi diye bilinir. Kazerun’lu, Hanefi fakihi ve usul alimi.

49-فتح الباري بالسيح الفسيح الجاري في شرح صحيح البخاري
Fethu’l-Bari bi’s-Seyhi’l-Fesihi’l-Cari fi Şerh-i Sahihi’l-Buhari
Mecdüddin Ebu Tahir, Muhammed b. Yakub b. Muhammed b.İbrahim b.Ebi bekr eş-Şirazi el-Firuzabadi: (729-817/1329-1414)
Şiraz’a bağlı Kazerun’lu olan müellif;Şafii fakihi, muhaddis, müfessir ve lügat alimi. Özellikle lügatte büyük otorite idi.Buhari’ye yaptığı şerh,40 cilde baliğ olmuş, 20 ciltte rub’ul-ibadat’ı ancak bitirebilmişti. Ancak müllifin hadis sanatında mahir olmadığı, Buhari şerhinin de nadir rivayetler, özellikle Futuhat-ı Mekkiye’den garib nakillerle dolu olduğu rivayet edilir.

50-تعليق علي صحيح البخاري
Ta’lika ala Sahihi’l -Buhari
Şihabuddin Ebu Nuaym, Ahmed b.Abdullah b.Bedr b.Müferric el-Amiri el-Gazzi: (770-822/1368-1419)
Şafii fakihi, muhaddis, usulcü ve kıraat alimidir. Buhari’ye yaptığı Ta’lik üç cilttir.

51-الافحام لما في البخاري من الابهام
el-İfham lima fi’l- Buhari mine’l-İbham
Celaleddin Ebu’l-Fadl, Abdurrahman b.Ömer b.Raslan b. Nusayr el-Kinani el-Askalani el-Bulkini el-Mısri: (763-824/1362)
İbnu’l-Bulkini diye maruftur. Şafii fakihi, muhaddis, müfessir, usulcü, nahivci ve vaiz olan İbnu’l-Bulkini müctehid ulemadandır.Çeşitli defalar Mısır kadısı oldu ve kadı iken zehirlenerek öldürüldü.

52-المصابيح في شرح الجامع الصحيح للبخاري
el-Mesabih fi Şerhi’l- Camii’s- Sahih li’l- Buhari
Bedreddin, Muhammed b. Ebi Bekr b.Ömer b.Ebi Bekr b. Muhammed b. Süleyman b. Cafer ed-Demamini el-İskenderi: (763-827/1362-1424)
İbnu’d-Demamini diye bilinir. Maliki fakihi, muhaddis, edib ve nahivci idi. Ezher’de Arapça müderrisliği yapmıştı. Buhari şerhini Hind meliklerinden Sultan Ahmed Şah b. Muhammed b.Muzaffer’in isteği üzerine te’lif etmiştir. Şerhde metin- lerin i’rabı ve garib lafızların izahı da yapılır.

53-الكوكب الثاري في شرح صحيح البخاري
el- Kevkebu’s-Sari fi Şerh-i Sahihi’l-Buhari
Şemseddin Ebu Abdullah, Muhammed b. Ahmed b.Musa b.Abdullah el-Küfeyri el-Acluni ed-Dımaşki: (757-831/13561427)
Şafii fakihi ve muhaddistir.Kadılık ve müderrislik yapmıştır.Altı cilt olan Buhari şerhinde el-Kirmani ve İbnu’l-Mulakkın şerhlerini büyük ölçüde ihtisar edip cem etmişti.

54-الامع الصابيح في شرح الجامع الصحيح للبخاري
el-Lamiu’s-Sabih fi Şerhi’l- Camii’s-Sahih li’l- Buhari
Şemseddin Ebu Abdullah, Muhammed b.Abdüddaim b.Musa b.Abdüddaim en-Nu’aymi el-Askalani el-Birmavi: (763-831/1362-1428)
Kahire’li, Şafii fakihi, muhaddis, usul, feraiz ve nahiv alimi idi.”Deniz gibi ilme sahip”ve”Asrının biriciği”gibi sıfatlarla yad edilir.
Dört ciltten meydana gelen Buhari şerhi gayet güzeldir.ez-Zerkeşi ve Kirmani şerhlerinden istifade etmiştir.Müellifin bir de Buhari ‘nin Sülasiyat’ına dayanan şerh çalışması vardır.

55- مجمع البحرين و جواهير الحبرين في شرح البخارى
Mecmau’l-Bahreyn ve Cevahirü’l-Hibreyn fi Şerhi’l-Buhari
Takiyuddin ,Yahya b.Muhammed b.Yusuf b.Ali el-Kirmani el-Bağdadi:(762-833/1361-1430)
İbnu’l-Kirmani diye bilinir.Hadis,edebiyat,tarih ve tıp bilgini idi.Sekiz büyük cilt tutan Buhari şerhinde babasının, İbnü’l-Mulakkin ve ez-Zerkeşi’nin şerhlerinden faydalanmıştır.

56- الكوكب الثاري
el-Kevkebü’s-Sari
Ebu’l-Hasan,Ali b. Hüseyin b. Urve el-Maşrıki el-Mavsıli ed-Dımaşki:(758-837/1357-1434)
Hanbeli fakihi , muhaddis ,abid ve zahiddir.

57- التلكيح لفهم قاريء الصحيح
et-Telkih li Fehmi Karii’s-Sahih
Burhanuddin Ebu’l-Vefa, İbrahim b.Muhammed b.Halil et-Trablusi el-Halebi (753-841/1352-1437)
Sibt İbnu’l- Acemi diye bilinir.Şafii fakihi, muhaddis, hafız,nahivci,lügatçi ve kıraat alimi idi.Hadise dair çok eser vermiştir.Hadise çok düşkündü;Buhari’yi 60, Müslim’i 20 defa okumuştu.Buhari şerhi dört ciltten oluşur.

58-افتتاح القاريء في شرح الجامع الصحيح للبخاري
İftitahu’l- Kari fi Şerhi’l- Camii’s-Sahih li’l- Buhari
Şemseddin Ebu Abdullah,Muhammed b. Ebi Bekr b.Abdullah b.Muhammed b.Ahmed el-Kaysi ed-Dımaşki: (777-842/1375-1438)
İbnu Nasıruddin diye bilinir.Şafii fakihi,muhaddis,hafız ve tarihçidir. Devrinin en meşhur Şam muhaddisi idi.Bir çok eserin de müellifidir.

59-المتجر الربيح و المسعي الراجح والمرحب الفسيح في شرح الجامع الصحيح للبخاري
el-Metceru’r-Rabih ve’l-Mes’ayu’r-Racih ve’l-Merhabu’l-Fesih fi Şerhi’l- Camii’s-Sahih li’l- Buhari
Şemseddin Ebu Abdullah, Muhammed b.Ahmed b.Muhammed b.Muhammed b.Ebi Bekr b.Merzük el-Acisi et-Tilimsani el-Endülüsi: (766-842/1364-1439)
Hafidu İbnu Merzük diye bilinir.Maliki fakihi, müfessir, muhaddis, kıraat, usul, edib, nahiv, lügat ve aruz alimi.

60-شرح الجامع الصحيح للبخاري
Şerhu’l- Camii’s-Sahih li’l- Buhari
Şihabuddin Ebu’l-Abbas, Ahmed b.Hüseyin b.Hasan b.Ali b.Yusuf b.Ali b. Raslan el-Mukaddemi er-Remli: (773-844/1371-1440)
İbnu Raslan diye bilinir.Şafii fakihi, müfessir,muhaddis ve sofiyedendi. Müderrislik ve bir müddet de kadılık yapmıştır.
Buhari’ye üç ciltlik şerh yapmıştır.Zirikli’ nin verdiği bilgiye göre bu şerh, tamamlanamamıştır.

61-فتح الباري في شرح جامع الصحيح للبخاري
Fethu’l-Bari fi Şerhi Camii’s-Sahihi li’l-Buhari
Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Ahmed eş-Şihab Ebu’l- Fazl el-Kinani el-Askalani el-Mısri
Fakih, muhaddis. Kısa adıyla İbn-i Hacer diye bilinir. 12 şubat 773’de Kahire’de doğdu. Küçük yaşta yetim kalınca, vasisinin himayesiyle ilim tah- siline devrinin önde gelen alimleri es-Sadr es-Sefti (785), İbn-i Mülakkin (804), Zeynüddin el-Iraki (806), Şemsüddin el-Birmavi (831), el-Bulkini (868) v.d. devam etti. Daha sonra bütün çabalarını hadis ilminde yoğunlaştırarak Şam, Mısır, Yemen, Hicaz arasında bir çok seyahatler yaptı.
Tedris faliyetlerinin yanı sıra 20 yıl kadar kadılık görevi yapan İbn-i Hacer bereketli bir ömrün ardından binlerce talebe yetiştirip; 150 kadar eser yazdıktan sonra h. 852 senesinde vefat etmiştir. Eserlerinden bazıları şunlardır:
1-el – Kavlü’l-Müsedded fi’ z-Zabbi ani’l-Müsned
2-Buluğu’l-Meram min Edilleti’l –Ahkam fi İlmi’l-Hadis
3-el-İsabe fi Temyizi’s-Sahabe
4-Tehzibü’t-Tehzib
5-Takribü’t-Tehzib
6-Lisanü’l-Mizan
7-ed-Diraye fi Müntehabi Tahrici Ehadisi’l-Hidaye
8-ed-Dürerü’l-Kamine fi A’yani’l Mie es-Samine
9-Tabakatü’l –Müdellisin
10-Fethu’l-Bari fi Şerh-i Sahihi Buhari: Müellif önce Feth’in mukaddimesi olan Hedyu’s-Sariyi (813) yılında kaleme almıştır. Bu mukaddime hadis, usulu hadis, Buhari’nin ricalinin ta’dili ve Buhari’nin garip kelimelerinin açıklamasını kapsayan on kısımdan oluşur.
İbn-i Hacer daha sonra Fethu’l-Bari’yi 817-842 yılları arasında 25 yıllık bir sürede keleme almıştır. Eser daha henüz yazılırken üne kavuşmuş, nüshaları kısa zamanda etrafa yayılmıştır.
Müellif eserin başında kitabın ismini ve Buhari’ye kadar ulaştığı sema ve icazet zincirini zikreder. Bu senedleri burada zikretmesinin sebebinide şöyle açıklar:“İsnadlar kitapların nesebleridir.Bunun için bu senedleri kitabın nesebi olarak burada kaydediyorum.”
İbn-i Hacer her bir hadisi direk ilgili babda genişce ele almış, rivayet tariklerini vermiş, tahricini yapmış, etraflıca şerhetmiş ve hükümlerini belirtmiştir. Hadisin bağlantılı olduğu diğer bablarda ise sadece ilgili kelimeleri seçerek şerhetmiştir.Ayrıca isimleri birbirine benzer ravilerin ayırt edilebilmeleri için hal tercemeleri vermiş, hakkında zafiyet iddia edilenle ilgili bilgiler vererek,bu vehimleri bertaraf etmeye çalışmıştır. Yine müellifin önemli özelliklerinden biride ihtilaflı olan görüşlerde ve irabi konularda açıklamalar yaparak kendi görüşünü beyan etmesidir.

62-تيسير منهل القاريء في تفسير مشكل البخاري
Teysiru Menheli’l-Kari fi Tefsiri Müşkili’l-Buhari
Nasıruddin, Muhammed b.Muhammed b.Yusuf b.Yahya el-Menzili:(780-852/1378-1448)
İbnu Süveydan diye bilinir.Şafii fakihi, muhaddis, kadı ve şairdi.

63-¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬عمدة القاريء في شرح صحيح البخاري
Umdetu’l- Kari fi Şerh-i Sahihi’l - Buhari
Ebu Muhammed b.Mahmud b.Ahmed b.Musa b.Ahmed b.Hüseyin b.Yusuf b. Mahmud Bedreddin el-Ayni:(762-855/1661-1451)
Hanefi mezhebine mensub, hadisci, fakih, tarihçi ve dilbilimci olan el-Ayni aslen Antep’lidir.İlk eğitimine Antep’te başladı ve daha sonra Kâhta, Malatya ve Halep’te devam etti.Bu ilim seyahatlerinden sonra memleketine döndü ve babasının yerine kadılık vazifesine atandı.853 yılına kadar değişik görevlerde bulundu.Kadılık görevinin yanı sıra müderrisliği ihmal etmeden devam ettirdi.
Ayni’nin dikkat çekici bir özelliği,Arapça’yı en az ana dili olan Türkçe kadar güzel konuşabilmesi ve eserlerinin çoğunu Arapça yazmasıdır.
Ayni 788 yılında hac dönüşü Beyt-i Makdis’e uğradı ve büyük üstadı, el-Ala Ahmed b. Muhammed es-Seyrami ile tanıştı.Daha sonra hocasıyla Kahire’ye gitti ve bir müddet Berkukiyye tekkesinde kalarak tasavvufa intisab etti. Bu süre zarfında Kahire’de Siraceddin el-Bulkıni, Zeynüddin el-Iraki, Nureddin el-Heysemi ve Ebu’l Feth el-Askalani gibi devrin önde gelen alimlerinden ders aldı.4 zilhicce 855 tarihinde, 93 yaşlarında iken sayıları 50’ye ulaşan eserler bırakarak vefat etti ve kendi medresesi olan Medresetü’l-Ayniyye’ye defnedildi.Eserlerinden bazıları şunlardır:
1-el-Binaye fi Şerh-i Hidaye
2-Remzu’l- Hakaik fi Şerhi Kenzid- Hakaik
3-İkdu’l-Cuman fi Tarih-i Ehli’z-Zaman
4-el-Makasidü’n-Nahviyye fi Şerhi Şevahidi Şuruhi’l-Ehliyye
5-Şerhu Süneni Ebi Davud (Tamamlanmamış)
6-el-Vasid fi Muhtasarı Muhid
7-Mebani’l-Ahbar fi Ricali Maani’l-Asar
8-Kuduri Tercemesi (Türkçe yazılmış)
9-Tarihu’l-Akasira (Türkçe yazılmış)
10-Umdetü’l-Kâri fi Şerh-i Sahihi’l- Buhari : Buhari şerhleri içinde en hacimli, derli toplu ve düzenli olanıdır. İbn-i Hacer’in Fethu’l-Bari’sini gördükten sonra kaleme aldığı için ona yaptığı tenkit ve itirazlar geniş yankılar uyandırmıştır.
Ayni şerhine 820 yılında başlamış ve 847 yılında tamamlamıştır. Dolaysıyla Umde Ayni’nin olgunluk çağı mahsulüdür.
Müellif eserinin başında hadis ilminden, Buhari’yi şerh etmeye sevkeden amillerden ve ilim yolcularının kısımlarından bahseder.”Fevaid” diyerek başladığı bölümde sahih’in değerinden, hadislerinin sayısından, ravilerinin cerhinden, bazı isimlerin nisbe ve künyelerinden anlatır. Mukaddime kısmında da hadis ilminin mevzuu, kaynakları ve meselelerinin neler olduğunu açıklar. Bu girişten sonra müellif eserinde genelde şu metodu takip eder:

1-بيان الترجم: Bab başlıklarını açıklar
2-بيان اللغة: Tercemelerin garip kelimeleri üzerinde durur
3-بيان الاعراب: Tercemenin nahiv yönünden tahlilini yapar
4- بيان المعاني والبيان :Tercemenin altındaki ayetin meani ve beyanla ilgili yönlerini izah eder
5-بيان التفسير :Ayet’in nüzul sebebini anlatır ve ayeti tefsir eder
6-بيان تعلق الحديث بالاية : Hadisin ayetle olan münasebetini açıklar
7-بيان تعلق الحديث بالترجم: Hadisin niçin bu başlık halinde koyulduğunu belirtir
8-بيان رجاله: Ravilerin tam isimlerini zikreder ve cerh-tadil üzerinde durur
9-بيان لطاءف اسناده: Ravilerin Mekki mi Medeni mi olduklarını ve hangi tabakada olduklarını gösterir
10-بيان تعدد الحديث: Hadisin Buhari’de, daha kaç yerde geçtiğini zikreder
11-بيان من اخرج غيره: Hadisin tahricini verir
12-بيان اللغة: Hadiste ki kelimeleri açıklar
13-الاسلة و الاجوبة: Hadisle ilgili değişik sorular sorar ve cevap verir
14-استنباط الاحكام: Hadisten çıkarılan hükümleri maddelerle sıralar
15-الفائدة: Hadisle alakalı farklı konuları ele alır ve tartışır



64-مفتاح القاريء لجامع البخاري
Miftahu’l-Kari li-Camii’l-Buhari
Bedreddin Ebu Muhammed, el-Hüseyin b.Abdurrahman b.Muhammed b.Ali b.Ebi Bekr b.Ali el-Hüseyni el-Haşimi el-Yemeni: (779-855/1377-1451)
İbnu’l-Ehdel diye bilinir.Yemen’lidir.Şafii fakihi, muhaddis, usulcü, kelamcı ve tarihçi idi.Devrinin en büyük alimlerindendi.

65-¬شرح الجامع الصحيح للبخاري
Şerhu’l-Camii’s – Sahih li’l- Buhari
Kemaleddin Ebu’l-Kasım, Muhammed b.Muhammed b. Muhammed b.Ali b. İbrahim b. Abdülhalik en-Nüveyri el-Kahiri: (801-857/1399-1453)
Mısır’lı olan müellif, Maliki fakihi, muhaddis, usul, kıraat, nahiv, mantık ve riyaziye alimidir.Eseri kısmi bir şerhtir.

66-شرح الجامع الصحيح للبخاري
Şerhu’l-Camii’s – Sahih li’l- Buhari
Mansur b.el-Hasan b.Ali el-Kuraşi el-Adevi el-Ömeri el-Kazeruni: (860/1460)
Şafii fakihi olan müllif;müfessir, muhaddis ve kelamcıdır.Başladığı Buhari şerhini ikmale muvaffak olamadı.

67-شرح البخاري
Şerhu’l- Buhari
Zeynuddin, Abdurrahim b.Mahmud b.Ahmed b.Musa el-Ayni: (864/1460)
İbnu’l-Ayni diye bilinir.Hanefi fakihi, muhaddis ve edibdir.




68-الغيث الجاري علي صحيح البخاري
el-Ğaysu’l-Cari ala Sahihi’l - Buhari
Alemüddin Ebu’l-Beka, Salih b.Ömer b.Raslan b.Nusayr b.Salih el-Kinani el- Askalani el-Bulkini el-Kahiri: (791-868/1389-1464)
Şafii fakihi olan müellif;muhaddis,müfessir,usulcü, kelamcı, edib ve nahivci idi.İki ciltten ibaret olan Buhari şerhini tamamlayamamıştır.

69-خاشية علي جامع الصحيح للبخاري
Haşiye ala’l- Camii’s – Sahih li’l- Buhari
Şemseddin, Muhammed b.Fahreddin Osman b.Ali el-Ebbar el-Mardini el-Halebi: (871/1467)
Şafii fakihi, muhaddis ve usulcüdür.Buhari’ye üç ciltlik bir haşiye yazmıştır.

70-حدائق الاظهار شرح مشارق انوار
Hadaiku’l-Ezhar Şerhi Meşarikı’ Envar
Vecihuddin Ömer b.Abdulmuhsin el-Erzincani: (871/1467)
Erzincan’lıdır.Muhaddis, usulcü ve nahivcidir.

71-شرح بخاري شريف
Şerh-u Buhari Şerif
Mevlana Rûkneddin Ahmed b. Muhammed: (ö.883)
Mürte’iş diye bilinen müellif aslen Kırım’lıdır.Uzun bir süre kadılık yaptıktan sonra Kahire’ye gelmiş ve burada Darû’l-Adl müftiliği yapmıştır.Buhari’ye yaptığı şerh ilimdeki kemaline nişanedir.

72- التوضيح لمبهمات الجامع الصحيح
et-Tavdih li Mübhemati’l-Camii’s-Sahih
Muvaffakuddin Ebu Zer, Ahmed b.İbrahim b.Muhammed b.Halil et-Trablusi el-Halebi: (818-884/1415-1479)
Şafii fakihi, muhaddis, edib ve tarih alimidir.Şerhi, İbnu Hacer, el-Kirmani ve el-Birmavi’nin şerhlerine dayanmaktadır.

73-تعليق علي البخاري
Ta’lik ala’l- Buhari
Ebu Zekeriya, Yahya b.Ahmed b.Abdüsselam el-Ulemi: (888/1483)
Maliki fakihidir.Fakih muhaddislerdendir.

74-شرح البخاري
Şerhu’l- Buhari
Bahaüddin Ebu’l Feth, Muhammed b.Ebi Bekr b.Ali b.Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. İbrahim el-Meşhedi el-Kahiri el-Ezheri: (811-889/1408-1484)
Kahire’de doğmuş ve orada vefat etmiştir.Ezher şeyhlerindendir.

75-شرح صحيح البخاري
Şerhu Sahihi’l - Buhari
Celaleddin Ebu’l Beka,Muhammed b.Abdurrahman b.Ahmed b.Muhammed el-Bekri es-Sıddiki el-Mısri: (807-891/1404-1486)
Şafii fakihi, muhaddis ve usul alimidir.İskenderiye’de kadı olmuş,sonra azledilmişti.Buhari şerhini bitirmeğe muvaffak olamamıştır.

76-شرح الجامع الصحيح للبخاري
Şerhu’l-Camii’s – Sahih li’l- Buhari
Zeynuddin Ebu Muhammed,Abdurrahman b.Ebi Bekr b.Muhammed es-Salihi el-Ayni: (837-893/1433-1488)
El-Ayni diye bilinir.Hanefi fakihi, muhaddis ve edibdir. Te’lif ettiği Buhari şerhi, üç cilttir.

77-الكوثر الجاري علي صحيح البخاري
el-Kevseru’l-Cari ala Sahihi’l- Buhari
Şemseddin, Ahmed b.İsmail b.Osman b.Ahmed eş-Şehrzüri el-Hemedani et- Tebrizi el-Gurani: (813-893/1410-1488)
Aslen Şehrzür’ludur. Müfessir, muhaddis, fakih ve usulcü idi.Mezheb itibariyle önce Şafii olduğu halde bilahare Hanefi’ye dönmüştü.
Kaleme aldığı şerh, orta büyüklükte bir eserdir.el-Kirmani ve İbnu Hacer’in şerhlerinden bir çok iktibaslar yapmış, bazı konularda onların fikirlerini reddetmiştir. Müşkil olan kelimeleri açıklamış, iltibas ihtimali olan isimleri zaptetmiştir.Eseri Edirne’de tamamlamıştır.

78-¬شرح صحيح البخاري
Şerhu Sahihi’l-Buhari
Ebu Abdullah, Muhammed b.Yusuf b.Ömer b.Şuayb es-Senüsi el-Haseni et- Tilimsani: 8832-895/1428-1490)
Tilimsan’lıdır.Muhaddis, kelamcı, kıraat alimi, mantıkçı ve sofiyedendi. Yazmağa başladığı Buhari şerhini ikmale muvaffak olamamıştır.

79-شرح الجامع الصحيح للبخاري
Şerhu’l-Camii’s – Sahih li’l- Buhari
Lütfullah b. Hasan et-Tokadi: (900/1495)
Sarı Lütfi ve Molla Lütfi diye bilinir.Tokat’lıdır.Hanefi fakihi, muhaddis, edib, kelamcı ve mantıkçı idi.Arabi ve riyazi ilimlerde sağlam bilgi sahibi idi. Buhari’nin kısmi bir şerhini yapmıştır.


80- البارء الفصيح في شرح الجامع الصحيح
el-Bariu’l-Fasih fi Şerhi’l-Camii’s – Sahih
Ebu’l-Beka, Muhammed b.Ali b. Halef el-Ahmedi el-Mısri: (910/1504)
Mısır’lı, muhaddis, fakih, kelam, nahiv ve aruz bilginidir.Önemli bir şerh kaleme almış, orada İbnu Hacer ve Ayni’den hayli iktibasta bulunmuştur.

81-التوشيح علي الجامع الصحيح للبخاري
et-Tevşih ala’l-Camii’s – Sahih li’l- Buhari
Celaleddin Ebu’l-Fadl, Abdurrahman b.Ebi Bekr b.Muhammed b.Ebi Bekr b.Osman b.Muhammed el-Hudayri et-Tülini es-Suyuti el-Mısri (849-911/1445-4505)
Mısır’lıdır.Şafii mezhebine mensup, müfessir, fakih, muhaddis, tarihçi, nahivci kıraat ve usul ilmine vakıf bir alimdir.600 civarında eser te’lif etmiştir.Buhari üzerine yaptığı şerhinde, lafızların zaptı, garibin tefsiri, rivayet ihtilaflarının beyanı, mübhemin temyizi ve müşkil ibarelerin i’rabı konuları üzerinde dikkatle durur.

82-شرح مختصر الذبيدي
Şerhu Muhtasari’z- Zebidi
Şemseddin Ebu Abdullah, Muhammed b. Kasım el-Ğazzi el-Mısri:(859-918/ 1455-1512)
İbnu’l-Ğarabili diye bilinir.Şafii fakihi, muhaddis ve kelamcıdır.

83-ارشاد اللبيب الي مقاصد الحديث الحبيب
İrşadu’l-Lebib ila Mekasıd-i Hadisi’l- Habib
Ebu Abdullah, Muhammed b.Ahmed b.Muhammed b. Muhammed b.Ali b. Ğaziel-Osmani el-Miknasi el-Fasi: (841-919/1437-1513)
Maliki fakihi, müfessir, muhaddis, tarih, nahiv, kıraat alimi ve aruzcu idi. Akli ve nakli ilimlerde sağlam bilgiye sahipti.Müceddid sayılırdı.

84-¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬ارشاد الساري لشرح صحيح البخاري
İrşadu’s-Sari li Şerh-i Sahihi’l- Buhari
Şihabuddin Ebu’l-Abbas Ahmed b. Muhammed b.Ebi Bekr b.Abdülmelik b. Ahmed el-Hatib el-Kastalani: (851-923/1448-1517)
Şafii fukahasından, muhaddis, tarihçi, kelam ve kıraat alimi olan Kastalani Kahire’de doğmuştur.Müellif Mekke’ye yapmış olduğu iki sefer haricinde ilim tahsilini,vaizlik görevini ve de bütün hayatını Kahire’de sürdürmüş ve orada vefat etmiştir.
Buhari üzerine yaptığı şerh,on ciltten müteşekkil olup,Buhari’nin kabul gören (en güzel) şerhlerinden biridir.Kitabın başında beş fasıldan oluşan uzunca bir mukaddime vardır.
1.Fasılda; Ehl-i Hadisin faziletleri anlatılır.
2.Fasılda; Hadis tedvininin öncülerinden ve bu ilmin başlangıcından;
3.Fasılda;Mütevatir, sahih, hasen, icazet,münavele gibi elli civarında hadis teriminin açıklaması
4.Fasılda; Buhari’nin usul ve metodunu anlatır ve daha sonra Camii’s-Sahih’ in hadis ilmindeki yerinden bahseder.
5.Fasılda; Buhari’nin nesebi,doğumu,ilim tahsili,hocaları,seyahatleri,ilmi ve şahsi karakteri ve vefatından bahseder.Yine bu fasılda, Buhari üzerine yapılan 30 kadar şerhi nakleder.
Kastalani eserinde hadisleri şerhederken genel olarak takip ettiği metod şöyledir:
Müellif öncelikli olarak kitap ve bab başlıklarını mana ve i’rab yönünden inceler ve geniş açıklamalar yapar.Daha sonra seneddeki ravilerden ismi garib olanların zaptını gösterir ve bütün ravilerin nesebleri hakkında isimlerinin ilk geçtiği yerde bilgi verir. Metni ise kelime kelime veya kısa cümlelere ayırarak şerh eder. Fıkhi hükümleri açıklarken çok fazla ihtilaf ve ayrıntılara girmeden Mezheb görüşlerini isim vererek kısa ve sarih ifadelerle nakleder.Çok yerde imam Nevevi’ den alıntılar yapar ve yer yer İbn-i Hacer ile Ayni arasındaki münakaşalara atıfta bulunur ve son olarak hadis’in tahricini verir.
85-تحفة الباري بشرح صحيح البخاري
Tuhfetu’l-Bari bi Şerhi Sahihi’l - Buhari
Zeynuddin Ebu Yahya, Zekeriya b.Muhammed b.Ahmed b.Zekeriya el-Ensari el-Hazreci es-Süneyki el-Mısri el-Kahiri : (824-926/1420-1520)
Şafii mezhebine mensup, tefsir, fıkıh, hadis, tasavvuf, kıraat alimi.Bir çok medreselerde müderrislik ve bir müddette başkadılık yapmıştı.Buhari şerhinde İbn-i Hacer, el-Kirmani ve Ayni’den faydalanmıştır.

86- شرح ثلاثيات البخارى
Şerhu Sülasiyati’l- Buhari
Muhammed Şah b. Hasan b. Muhammed b.Hasan er-Rumi: (939/1532)
Hanefi mezhebine mensup,müfessir,muhaddis ve edibti.Akli ve şer’i ilimlere vukufu tamdı.İstanbul Davud Paşa ve Bursa Muradiye medreselerinde müderrislik yapmıştır.Bursa’da vefat etmiştir.

87-معونة القاريء شرح صحيح البخاري
Meünetu’l- Kari Şerh-u Sahihi’l-Buhari
Nureddin Ebu’l-Hasan,Ali b.Muhammed b.Muhammed b.Helef b.Cibril el- Menüfi el-Mısri: (857-939/1453-1532)
Maliki fakihi, muhaddis, nahivci ve lügatçi idi.Buhari’yi şerhetmişti.

88-شرح بخاري شريف
Şerh-u Buhar-i Şerif
Şemseddin,Ahmed b.Süleyman b.Kemal Paşa er-Rumi: (873-940/1468-1533)
İbnu Kemal ve Kemal Paşazade diye bilinir.Tokat’lıdır,orada dünyaya gelmiş, ömrünün büyük bir kısmını Edirne’de geçirmiştir.Babası Fatih devri komutanlarındandı.Anne cihetiyle ilmi bir aileye mensuptur.İlk tahsilinden sonra Askeriyeye intisab etmiş,bilahare ilmiye sınıfına geçmişti.
Müfessir, fakih, usulcü ve şairdi.Devrinin en şöhretli alimlerindendi.İlmi kudretinden kinaye, kendisine “Müftiu’s-Sekaleyn” denirdi.16. asır Osmanlı kültürünün en büyük mümessilidir.Devrinin bütün ilim ve fenlerine vakıftı.Üç yüz kadar eser kaleme almıştır.Hatta eserinin çokluğu açısından Suyuti’ye benzetilir.Eseri bulunmayan ilim dalı hemen hemen yoktur.Sırasıyla Taşlık, Üsküp İshak Paşa, Edirne Halebiye, Edirne Üç Şerefeli, İstanbul Sahın, Edirne Sultan Bayezit medreselerinde müderrislik; Edirne’de kadılık yapmış,Anadolu Kazaskerliği görevini yürütmüştür. Ebu’s-Suud efendinin hocası idi.

89-شرح الجامع الصحيح للبخاري
Şerhu’l-Camii’s-Sahih li’l-Buhari
Şemseddin Ebu’l-Fadl,Muhammed b.Muhammed b.Muhammed b.Ahmed ed- Düleci el-Osmani: (960-947/1456-1540)
Şafii fakihi, muhaddis ve tarih alimi.Yazmağa başladığı Buhari şerhini tamamlayamadı.

90-كشف المشارق في شرح مشارق الانوار
Keşfu’l-Meşarıkı fi Şerhi Meşarıkı’l-Envar
Hayreddin Hızır b.Mahmud b.Ömer el-Atüfi: (948/1541)
el-Atüfi diye bilinirMerzifon’lu veya Kastamonu’lu olduğu rivayet edilir.
Tefsir, hadis, usül ve akli ilimlerde mahirdi. İstanbul vaizi olarak şöhret yapmıştı.İstanbul’da vefat etti,Eyüp’de defnedildi.
Sağani’nin Meşarik şerhi olan eser, üç cilttir.

91-شرح مشارق الانوار
Şerhu Meşarıkı’l-Envar
Muhyiddin Muhammed b.Musluhiddin Mustafa el-Kücevi er-Rumi:(951/ 1544)
Şeyhzade ismiyle maruf, müfessir, muhaddis, fakih ve İstanbul müderrislerindendir.

92-شرح حديث الاول من صحيح البخاري
Şerhu’l-Hadisi’l-Evvel min Sahihi’l-Buhari
Kutbuddin Ebu’l-Hayr,İsa b.Muhammed b.Ubeydullah b.Muhammed el- Hüseyni el-İci el-Safevi: (900-953/1494-1546)
Aslen Hind’lidir.Şafii mezhebine mensup, müfessir, muhaddis, mantıkçı ve mutasavvıfdır.Buhari’nin ilk hadisini bir risalede şerh etmiştir.

93-السر الساري في معاني احاديث منتخب من البخاري
es-Sirru’s-Sari fi Meani Ahadis-i Muntahaba Mine’l-Buhari
Kutbuddin Ebu’l-Hasan,Ali b.Ahmed b.Muhammed el-Hamevi el-Kizevani: (888-955/1483-1548)
Şafii fakihi ve muhaddis. Devrinin sofi ve arif kişilerdendi. Buhari’den seçtiği hadislerin şerhini yapmıştır.

94-تعليق علي البخاري
Ta’lik ala’l- Buhari
Ebu Muhammed,Abdulvahid b.Ahmed b.Yahya el-Venşerisi ez-Zenati el-Fasi (880-955/1475-1548)
Maliki mezhebine mensup, muhaddis, fakih, edib, usulcü ve nahivci idi.On sekiz yıl kadılık yapmışdı.Buhari’ye yaptığı Ta’lik’i tamamlayamadı.

95-شرح صحيح البخاري
Şerh-u Sahihi’l- Buhari
Şemseddin,Muhammed b.Ömer b.Ahmed es-Sefiri el-Halebi: (956/1549)
Suyuti’nin talebesidir.Şafii fakihi ve muhaddis.

96-فيض الباري في شرح البخاري
Feydu’l-Bari fi Şerhi’l-Buhari
Zeynuddin Ebu’l-Feth,Abdurrahim b. Abdurrahman b. Ahmed b. Hasan el-Abbasi el-Hamevi:(867-963/1463-1556)
Şafii fakihi, müfessir, muhaddis, edebiyat, tarih ve lügat alimi.
Yazdığı şerhi Sultan Beyazıd’a sunmuştur.Şerhi, muhtasar ve faydalı bir eserdir.Müellif kitabın hamişin de her hadisin karşısına bir harf koyarak Buhari’ye tevafuk eden diğer Kütübü Hamse’yi göstermiş ve her bölümün sonunda garip lafızların izahı için bir bab koymuştur.

97-شرح الجامع الصحيح للبخاري
Şerh-u Camii’s-Sahih li’l-Buhari
Musluhiddin Mustafa b.Şaban el-Gelibolu: (897-969/1491-1562)
Sururi lakabı ile bilinir.Hanefi mezhebine mensup,müfessir,muhaddis ve fakihtir.İstanbul kadılığı ve bir müddet padişah çocuklarına öğretmenlik yaptı.Birçok te’lifatı vardır.Buhari şerhini ancak yarısına kadar tamamlayabilmiştir.

98-تعليق علي صحيح البخاري
Ta’lika ala Sahihi’l-Buhari
Fudayl b.Ali b.Ahmed b.Muhammed el-Cemali el-Bekri el-Aksarayi: (920-991/1514-1583)
Zebillizade Fudayl Çelebi diye bilinir.Hanefi mezhebine mensup,muhaddis, fakih,usulcü ve nahivci idi.

99-شرح الجامع الصحيح للبخاري
Şerhu’l-Camii’s-Sahih li’l- Buhari
Yakub b.Hasan el-Asımi el-Keşmiri: (908-1003/1502-1595)
Keşmir’li olup,Hanefi fakihi, müfessir, muhaddis ve ahbaridir.

100-شرح البخاري
Şerhu’l- Buhari
Hüseyin b.Rüstem el-Kefevi er-Rumi: (1010/1601)
Hanefi fakihi,muhaddis ve edibdi.Aslen Kırım’lı olan müellif tedrisatını İstanbul’da tamamladı.Daha sonra Mekke-i Mükerreme imamlığına getirildi. Buhari’yi Gusül hadisine kadar şerhetmiştir

101-النهر الجاري علي صحيح البخاري
en-Nehru’l-Cari ala Sahihi’l-Buhari
Bahaüddin Ebu’l-Fadail,Abdülkerim b.Ebi İsa (Ahmed) b.Muhammed el-Adeni el-Hindi: (921-1014/1515-1605)
el-Kıbti diye bilinir.Hanefi mezhebine mensup muhaddis,fakih,tarihçi ve edibdi.Buhari’ye şerhe başlamış,ancak tamamlayamamıştır.

102-¬تعليقات القاريء علي ثلاثيات البخاري
Ta’likatu’l-Kâri ala Sülasiyati’l-Buhari
Nureddin,Ali b.Sultan b.Muhammed el-Kâri el-Herevi: (1014/1605)
Herat’lıdır.Hanefi fakihi müfessir, muhaddis, kıraat alimi ve hattattı.Çok eser te’lif etmişti. Buhari’nin Sülasiyat’ını şerhetmişti.

103-تحفة حسني
Tuhfetu Hasnâ
Abdulbaki b.Dursun er-Rumi: (1015/1606)
Dursunzade diye bilinir.Çeşitli yerlerde kadılık ve medreselerde müderrislik yapmıştır.Te’lif ettiği eser, Sağani’nin Meşarık’ından seçtiği yüz hadisin şerhidir.


104-افهام المجاري في افهام البخاري
İfhamu’l-Mecari fi İfhami’l-Buhari
Muhyiddin,Abdülkadir b.Muhammed b.Yahya b.Mükrim et-Taberi el-Mekki el-Hüseyni: (976-1033/1568-1624)
Şafii fakihi, muhaddis, edib ve hatipti. Mekke Müftisi idi.

105-حاشية علي الجامع الصحيح للبخاري
Haşiye ala’l-Camii’s-Sahih li’l- Buhari
Ebu Zeyd,Abdurrahman b.Muhammed b.Yusuf el-Fihri el-Kasri el-Fasi: (972-1036/1564-1626)
el-Arif diye bilinir.Maliki fakihi, müfessir, muhaddis, kelam, usul, nahiv, lügat ve mantık alimidir.

106-شرح مختصر ابن ابي جمرة
Şerh-u Muhtasar-ı İbni Ebi Cemre
Nureddin Ebu’l-İrşad,Ali b.Muhammed b.Abdurrahman b.Ali el-Uchuri el- Mısri: (967-1066/1560-1656)
Maliki fakihi, muhaddis, kelam, siyer ve mantık alimidir.Ezher müderrisi idi.İbnu Ebi Cemre’nin Cem’un’n-Nihaye adlı Buhari muhtasarını şerhetmişti.

107-شرح الجامع الصحيح للبخاري
Şerhu’l-Camii’s-Sahih li’l-Buhari
Takıyuddin,Abdülbaki b. Abdülbaki b. Adülkadir b. Abdülbaki b. İbrahim b. Ömer el-Ba’li ed-Dımaşki(1005-1071/1596-1661)
İbnu Fakih Fıssa diye bilinir.Hanbeli fakihi, müfessir, muhaddis, dil, kıraat, mantık ve usul alimi, hatipti.Buhari’yi şerhetmeye başlamış ancak bitirememiştir.

108-تيسير القاريء في شرح صحيح البخاري
Teysiru’l-Kâri fi Şerh-i Sahihi’l-Buhari
Nürulhak b.Abdulhak ed-Dehlevi el-Ekberabadi el-Hindi el-Buhari eş- Şahcihanabadi: (1073/1663)
Ekberabad kadısı olan müellif, Hanefi fakihi ve muhaddisdir.

109-شرح ثلاثيات البخاري
Şerhu Sülasiyati’l- Buhari
Şihabuddin,Ahmed b.Ahmed b.Muhammed b.Ahmed b.İbrahim el-Vefai el- Acemi el-Mısri: (1014-1086/1605-1675)
Mısır’lıdır.Ezher’de tahsil yapmış ve oraya müderris olmuştu.Şafii fakihi ve muhaddisdi.Buhari’nin Sülasiyat’ını şerhetmiştir.

110- تعليق علي صحيح البخاري
Ta’lika ala Sahihi’l-Buhari
Alauddin,Muhammed b.Ali b.Muhammed b.Ali b.Abdurrahman el-Haskefi ed-Dımaşki: (1025-1088/1616-1677)
Şam’lı, Hanefi fakihi, müfessir, muhaddis, usul ve nahiv alimi.Şam Hanefi Müftisi olarak bilinmektedir.

111- خاشية علي البجاري
Haşiye ala’l- Buhari
Ebu Muhammed,Abdülkadir b.Ali b.Yusuf el-Fasi el-Kasri:(1007-1091/1599- 1680)
Fas’lıdır.Maliki fakihi ve muhaddisdir.Akli ilimlere de derin vukufu vardı.

112-كتابة في صحيح البخاري
Kitabe fi Sahihi’l- Buhari
Ebu’l-Mevahib,Muhammed b.Abdülbaki b.Abdülbaki b.Abdülkadir el-Ba’li ed-Dımaşki: (1044-1126/1634-1714)
İbnu Bedr el-Müfti diye bilinir.Müfessir, muhaddis, fakih ve kıraat alimi. Şam Hanbeli Müftisi idi.Buhari’ye kısmi bir şerh yapmıştır.

113-شرح البخاري
Şerhu’l- Buhari
Ebu Abdullah,Muhammed b.Ömer b.Abdülkadir b.Muhammed el-Küfeyri ed- Dımaşki: (1043-1130/1633-1718)
Hanefi fakihi,muhaddis,edib,şair, ve nahivci idi.Buhari’ye altı ciltlik bir şerh yapmıştır.

114-الضياع الساري في شرح صحيح البخاري
Ed-Dıyau’s-Sari fi Şerh-i Sahihi’l- Buhari
Cemaleddin,Abdullah b.Salim b.Muhammed b.İsa el-Basri el-Mekki: (1048- 1135/1638-1725)
Şafii fakihi ve muhaddis.Buhari’yi üç ciltte şerh etmişti.

115-شرح صحيح البخاري
Şerh-u Sahihi’l-Buhari
İbrahim Fıtri el-Buhari el-Edirnevi: (1135/1723)
Aslen Buhara’lıdır.Edirne’de doğmuş,oraya yerleşmiş ve orada vefat etmiştir. Devrinin alim muhaddislerindendi.Buhari şerhi ilminin güzelliğine delil kabul edilir.

116-فتح الباري في شرح غريب البخاري
Fethu’l-Bari fi Şerh-i Garibi’l Buhari
Ebu’l-Abbas,Ahmed b.Kasım b.Muhammed el-Sasi et-Temimi el-Mesiti el- Büni el-Eş’ari: (1063-1139/1653-1726)
Devrinin muhaddislerindendi.Bir çok eseri yanında,Buhari şerhinide yazmıştı

117-حاشية علي الجامع الصحيح للبخاري
Haşiye ala’l-Camii’s-Sahih li’l- Buhari
Ebu Abdullah,Muhammed b.Abdurrahman b.Zikri el-Mağribi el-Fasi el-Kadiri: (1144/1731)
Muhaddis,fakih ve sofidir.Maliki fukuhasından,Kadiri tarikatındandır.

118-نور القاريء في شرح صحيح البخاري
Nuru’l-Kari fi Şerh-i Sahihi’l-Buhari
Nureddin Ahmed b.Muhammed Salih el-Ahmedabadi el-Hindi:(1064-1155/1654-1742)
Hanefi fakihi ve muhaddistir.Birçok eserleri arasında Buhari şerhide vardır.

119-الفيض الجاري بشرح صحيح البخاري
el-Feydu’l-Cari bi Şerh-i Sahihi’l-Buhari
Ebu’l-Fida,İsmail b.Muhammed bAbdülhadi b.Abdülğani el-Cerrahi el- Acluni ed-Dımaşki: (1087-1162/16761749)
Müfessir, muhaddis, tarihçi ve nahivci idi.Şafii fakihi; Devrinin Şam muhaddisi olarak şöhret yapmıştı.Buhari’ye büyük bir şerh yazmağa başlamış,Kitabu’l-Meğazi’ nin ortalarına kadar gelebilmiş,ancak ikmale ömrü vefâ etmemiştir.

120-نجاح القاريء في شرح صحيح البخاري
Necahu’l-Kari fi Şerh-i Sahihi’l-Buhari
Ebu Muhammed,Abdullah Hilmi b.Muhammed b.Yusuf b.Abdülmennan el- Ahıskavi el-Amasi el-İslamboli: (1085-1167/1674-1754)
Yusuf Efendizade diye bilinir. Hanefi mezhebine mensup, müfessir, muhaddis, fakih,kıraat alimi,kelamcı ve mantıkçı idi.Devrinin Reisulkurra’sı idi. Buhari’ye yazdığı otuz ciltlik şerhini yirmi sekiz yılda tamamlamıştı.Şerh,mevcut muteber şerhlerin tetkik edilip faydalı taraflarının alınması ve onlarda bulunmayan hususların ilavesi ile vücut bulmuştur.

121-ادعاة الدراري في شرح صحيح البخاري
İdaetu’d-Derari fi Şerh-i Sahihi’l-Buhari
Şihabuddin Ebu’n-Necah,Ahmed b.Ali b.Ömer b.Salih b.Ahmed b.Süleyman el-Omani el-Adevi et-Trablusi el-Manini: (1089-1172/1678-1759)
Hanefi mezhebine mensup, muhaddis, fakih, kadı ve şairdi. Buhari şerhine başlamış,ancak Kitabu’s-Salat’a kadar şerh edebilmiştir.

122-حاشية علي صحيح البخاري
Haşiye ala Sahihi’l-Buhari
Muhammed b.Mustafa Hamid Akkirmani el-Kefevi: (1174/1760)
Hanefi mezhebine mensup, muhaddis, fakih ve kadı idi.Mekke’de kadılık yapmıştı.Bilinen eserleri arasında Buhari şerhi de bulunmaktadır.

123-شرح الجامع الصحيح للبخاري
Şerhu’l-Camii’s-Sahih li’l- Buhari
Ebu’l-Feth, Ali b.Mustafa ed-Debbağ el-Mikati el-Halebi: (1104-1174/ 1692-17610)
Şafii mezhebine mensup, muhaddis ve fakihtir.Buhari şerhine başlamış,ancak ikmâle muvaffak olamamıştır.

124-شرح الجامع الصحيح للبخاري
Şerhu’l-Camii’s-Sahih li’l- Buhari
Cemaleddin Ebu’l-Berekât,Abdullah b.el-Hüseyin b.Nasıruddin es-Süveydi el-Bağdadi: (1104-1174/1693-1761)
Şafii mehebine mensup, muhaddis, fakih, edib, şair ve nahivci idi.

125-شرح تراجم ابواب البخاري
Şerh-u Teracimi Ebvabi’l-Buhari
Ahmed b. Abdurrahim el-Faruki ed-Dihlevi: (1110-1176/1699-1762)
Şah Veliyyullah diye bilinen, Hind’li, Hanefi fakihi ve muhaddisdir.15 civarın da eseri bulunan müellifin Buhari üzerine yaptığı şerh çalışması matbudur.

126-شرح الجامع الصحيح للبخاري
Şerhu’l-Camii’s-Sahih li’l- Buhari
Taha b.Muhammed el-Cibrini el-Halebi: (1084-1178/1673-1764)
İbnu’l-Mihna diye bilinir.Şafii fakihi ve muhaddisdir.

127-ضوع الدراري شرح صحيح البخاري
Dav’u’d-Derari Şerh-u Sahihi’l-Buhari
Ğulam Ali Azad b.Nuh el-Hüseyni el-Hindi: (1116-1194/1704-1780)
Hassan el-Hind diye bilinir.Hanefi fakihi,muhaddis,edib ve tarihçidir.

128-النور الساري علي متن مختصر البخاري
en-Nuru’s-Sari ala Metni Muhtasari’l-Buhari
Şihabuddin,Ahmed b.Ahmed b.Muhammed el-Bedravi es-Sucai el-Mısri: (1197/1783)
Şafii mezhebine mensup, muhaddis ve fakihtir.Edebiyat, tasavvuf, mantık ve astronomiye dair risaleleri vardır.İbnu Ebi Cemre’nin Cem’u’n-Nihaye adlı Buhari muhtasarını şerhetmiştir.

129-حاشية علي جامع الصحيح للبخاري
Haşiye ala’l-Camii’s-Sahih li’l-Buhari
Ebu Abdullah,Muhammed b.et-Talib b.Ali b.Kasım Muhammed et-Tavudi el- Fasi : (1128-1207/1716-1793)
İbnu Sude el-Murri diye bilinir.Maliki fakihi, müfessir, muhaddis, kelam, usul, mantık ve tarih alimi.Buhari’ye dört ciltlik muhtasar bir şerh kaleme almıştır.

130-شرح الجامع الصحيح للبخاري
Şerhu’l-Camii’s-Sahih li’l-Buhari
Said b.Muhammed b.Mustafa b.Osman el-Hadimi er-Rumi: (1213/1798)
Hanefi fakihi ve muhaddisdir.Buhari’yi yarısına kadar şerhetmiştir.

131-نظم اللالي شرح ثلاثيات البخاري
Nazmu’l-Leali Şerh-u Sülasiyati’l-Buhari
Abdulbasıt b.Rüstem Ali b.Ali Asgar el-Kannüci el-Hindi.(1159-1223/1746- 1808)
Hind’li,Hanefi fakihi,muhaddis ve feraizci idi.

132-شرح مختصر البخاري
Şerh-u Muhtasari’l-Buhari
Yahya b.Muhammed el-Mesalihi el-Halebi: (1225/1810)
Muhaddis, fakih, edib ve nahivcidir.İbnu Ebi Cemre’nin Cem’u’n-Nihaye adlı Buhari muhtasarını şerhetmiştir.

133-الفتح المبدي بشرح مخنصر الذبيدي
el-Fethu’l-Mübdi bi Şerh-i Muhtasari’z -Zebidi
Abdullah b.Hicazi b.İbrahim eş-Şarkavi el-Mısri: (1150-1227/1737-1812)
Şafii mezhebine mensup,muhaddis,fakih,usulcü,nahivci ve tarihçi idi.Akli ve şer’i ilimlerde bir çok eser vermiştir. Mutasavvifedendi. ez-Zebidi’nin et-Tecridu’s- Sarih adlı Buhari muhtasarını şerhetmiştir.

134-شرح مختصر بخاري
Şerh-u Muhtasar-ı Buhari
Yahya b. …….. el-Halebi: (ö.1229)
El-Mesalini diye bilinen müellifin nesebi tam bilinmemekle birlikte Trablus ve Şam’da ikamet ettiği, Camiatu’l-Emeviyye’de ders gördüğü zikredilmektedir.Bu eseri İbn-i Ebi Hamza’nın muhtasarı üzerine yapılmış bir çalışmadır.

135-حاشية علي مختصر البخاري
Haşiye ala Muhtasari’l-Buhari
Muhammed b.Ali eş-Şenevani el-Mısri: (1233/1818)
Şafii mezhebine mensup, muhaddis, fakih ve nahivcidir.Ezher’de müderrislik yapmıştır.İbnu Ebi Cemre’nin Buhari muhtasarını şerh etmiştir.

136-شرح البخاري
Şerhu’l- Buhari
Ebu Muhammed, el-Hac ed-Davudi et-Tilimsani: (1271/1854)
Muhaddis, fakih, mutasavvıf, usulcü, nahivci ve lügatçi idi.Tilimsan’da kadılık yapmıştı.Buhari’ye yapmağa başladığı şerhi tamamlayamamıştır.

137-حاشية علي الجامع الصحيح للبخاري
Haşiye ala’l-Camii’s-Sahih li’l- Buhari
Ebu İsa,el-Mehdi b.et-Talib b.Muhammed b.Fetha b.Muhammed b.Rıza Ahmed el-Murri: (1220-1294/1805-1877)
Muhaddis, fakih, kadı ve usulcü idi.Akli ve nakli ilimlerde mahirdi.

138-سلم القاريء و هداية العقول الي ذريعة الوصول
Silmu’l-Kari ve Hidayetu’l-Ukûl ila Zeri’ati’l-Vusûl
Muhammed b.Ahmed b.Abdülbari el-Hüseyni et-Tihami el-Yemeni el-Ehdel: (1241-1298/1826-1880)
Yemen’li, Şafii mezhebine mensup, muhaddis, usul ve nahiv alimidir.

139-النور الساري من فيض صحيح البخاري
en-Nuru’s-Sari min Feyd-i Sahihi’l-Buhari
Hasan el-İdvi el-Hamzavi el-Mısri: (1220-1303/1805-1886)
Mısır’lı, Maliki mezhebine mensup, muhaddis ve kelam alimidir.

140-شرح البخاري
Şerhu’l - Buhari
es-Senusi,Seyyid İbrahim b. İdris el-Haseni el-Fasi: (ö.1304)
Maliki alimi olan müellifin Seytü’n-Nasr bi’s-Sadeti’l-Kıram ve Ehlü Bedr adlı iki eseri mevcuttur.

141-عون الباري
Avnu’l - Bari
Ebu’t-Tayyib,Muhammed Sıddık Hasan Han: (1248-1307/1832-1890)
Selefiyeye mensup müceddid, müctehid alimlerdendi.Her sahada çok geniş malumata sahipti.54 eser yazmıştı.Zebidi’nin Tecrid’ini çok güzel bir şekilde şerh etmiştir.Müllifin birde“Unyetu’l-Kari bi Tercemet-i Sülasiyyat”adlı bir eseri vardır.

142-كمياء السعاد في شرح الجامع الصحيح للبخاري
Kimyau’s-Sa’ade fi Şerhi’l-Camii’s-Sahih li’l- Buhari
Muhammed Rasim b.Ali b.Rıza b.Süleyman el-Malatyavi: (1316/1899)
Hanefi mezhebine mensup, müfessir, muhaddis, fakih, kelamcı ve usulcü idi. Diyarbakır Hukuk mahkemesi reisliği yapmıştı.Buhari’ye muhtasar bir şerh yazdı.

143-لساريالنجوم الدراري الي ارشاد ا
en-Nucumu’d-Derari ila İrşadi’s-Sari
Hamidullah Ankarevi, Ahmed Hamidullah b.İsmail Hamid b.Ahmed Şükri: (ö.1317)
Müellif Hanefi fıkıh alimi ve Meclis-i Tetkikat üyesidir.

144-يحاشية علي صحيح البخار
Haşiye ala Sahihi’l-Buhari
Ahmed et-Talib b.Muhammed b.Fetha es-Sudi el-Kuraşi el-Murri el-Mağribi: (1241-1321/1826-1903)
Maliki fakihi, müfessir, muhaddis ve usul alimidir.Fas’da kadılık yapmıştı.Hadis ve fıkha dair çeşitli eserler tasnif etmişti.

145-حاشية علي شرح البخاري
Haşiye ala Şerhi’l-Buhari
Abdülhalim el-Afgani el-Kandehari: (1251-1326/1835-1908)
Aslen Afgan’lı olan müellif,Hanefi fakihi, müfessir, muhaddis, usulcü, zahid ve kıraat alimi idi.Eserleri geniş ilmine ve araştırıcı zihniyetine delil kabul edilir.

146-حاشية علي صحيح البخاري
Haşiye ala Sahihi’l-Buhari
Ebu’n-Necah,Muhammed b.Falih b.Muhammed b.Abdullah b.Falih el- Mehnevi el-Hüseyni ez-Zahiri: (1258-1328/1842-1910)
Medine’li olan müellif; muhaddis, fakih, usulcü, sofi ve lügatçi idi.Buhari ve Muvatta’ya haşiyeler yazmıştı.

147-نعمة الباري في شرح صحيح البخاري
Ni’metu’l-Bari fi Şerh-i Sahihi’l-Buhari
Abdullah b.Derviş er-Rekabi ed-Dımaşki es-Sukkeri: (1227-1329/1812-1911)
Hanefi fakihi ve muhaddis olan müellif Şam Emevi Camii hatibi ve oranın Buhari müderrisi idi.


148-شرح الجامع الصحيح للبخاري
Şerhu’l-Camii’s-Sahih li’l-Buhari
Muhammed b.Yahya b.Muhammed el-Muhtar b.el-Muttalib Abdullah eş- Şenkiti el-Vulati: (1329/1911)
Maliki mezhebine mensup olan müellif; muhaddis, fakih, usulcü ve kadı idi.

149-صحيح البخاري التحرير علي كتاب العلم من
Tahrir ala Kitabi’l-İlm min Sahihi’l-Buhari
Ebu Abdullah, Abdusseyid Muhammed b.Osman b.Muhammed en-Neccar: (1255-1331/1839-1913)
Tunus’lu olan müellif;maliki fakihi, müfessir, muhaddis ve usulcü idi. Devrinde Tunus Müftisi ve fetva mercii idi.

150-المنهج المليح في شرح مقفل الصحيح
el-Menhecû’l-Melih fi Şerh-i Makfeli’s-Sahih
Ahmed b.Cafer b.İdris,Ebu’l-Abbas el-Kettani: (1293-1345/1876-1922)
Fas’lı olan müellif; hadis alimidir.70 civarında eseri vardır.

151-شرح مختصر ابن ابي جمرة
Şerh-u Muhtasar-ı İbni Ebi Cemre
Ebu Muhammed,Abdülmecid b.İbrahim eş-Şurnubi: (1348/1929)
Maliki mezhebine mensup; muhaddis, fakih, mutasavvıf, lügat ve nahiv alimidir.İbnu Ebi Cemre’nin Buhari muhtasarını şerhetmiştir.


152-الفيض الباري علي صحيح البخاري
Feydu’l-Bari ala Sahihi’l-Buhari
Muhammed Enver b.Muazzam Şah el-Keşmiri: (1292-1352/1875-1933)
Müellif ilk tahsilini memleketinde yapmış,sonra çeşitli merkezlerde hadis, felsefe, mantık ve diğer ilimleri tahsil etmiş, dönüşünde memleketinde el-Feydu’l-Am diye bir Enstitü kurmuş,bu yolla ilim neşrine koyulmuştu.Önemli bir eser olan Buhari şerhinden başka Kütüb-ü Sitenin diğer kitaplarına şerh ve haşiyeler yapmıştı.

153-شرح البخاري
Şerhu’l-Buhari
Bedreddin,Muhammed b.Yusuf b.Abdurrahman b.Abdülvehhab b.Abdullah el-Mağribi el-Merakişi es-Sebti el-Haseni: (1267-1354/1851-1935)
Müfessir, muhaddis, kelam ve nahiv alimi.Son asrın Şam muhaddisi diye bilinirdi.Sahihayn’ı hıfzetmişti.Birinci Dünya Savaşı sonrası kendisine biat edilmek istenmiş, fakat bu teklifi derhal reddetmiştir.

154-كوثر المعاني الدراري في كشف حبايي صحيح البخاري
Kevseru’l-Meani’d-Derari fi Keşfi Habaya Sahihi’l-Buhari
Muhammed el-Hızır eş-Şenkînı: (1354/1936)
Muhaddis, fakih, kadı, usul ve dil bilgini.Mezheb itibariyle Malikidir, ancak eserlerinde dört mezhebi birbirine yaklaştırmaya çalışmıştır.Buhari’ye yazdığı şerh oldukça mufassaldır.Ricali tanıtır, mübhemi beyan eder.Muallak, mevkûf, mürsel ve maktû rivayetleri vasleder.Her hadisi kimin tahric ettiğini kaydeder.Hadislerden istinbat edilen hükümleri belirtir.

155-Sahih-i Buhari Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi
Ahmed Naim: (1934)-Prof. Kamil Miras: (1957)
Son devirde memleketimizin yetiştirdiği alim,fazıl şahsiyetlerinden biri olan Ahmed Naim tarafından te’lifine başlanan bu eser, ez-Zebidi’nin Buhari muhtasarını esas almaktadır.Ahmed Naim, mezkür eserin terceme ve şerhini yapmaya başlamış, ancak ikmaline ömrü vefa etmemiş,sadece ilk üç cildini tamamlayabilmişti.Onun ölümü üzerine de Prof.Kamil Miras,kalan kısmın terceme ve şerhini yapmıştır.
Bu eserden kolay istifade edebilmek gayesiyle Mücteba Uğur ve M.Cemal Sofuoğlu tarafından bir de Kılavuz hazırlanıp neşredilmiştir.

156-Tam Metin Sahih-i Buhari
Konyalı Mehmed Vehbi:(1861-1949)
Konya’nın Hadim kasabasında doğmuştur.TBMM’nin üçüncü Şer’iyye ve Evkaf Vekili’dir.
1888 yılından itibaren ders okutmaya başlamış,1899’da Konya Mahmudiye Medresesine müderris tayin edilmiş,1901’de Konya Hukuk Mahkemesi üyesi, 1903’de Konya Hukuk Mektebi Vesaya muallimi olmuştur.
1923’de resmi görevinden ayrılıp emekli olan Mehmed Vehbi Efendi, 27 Kasım 1949’da vefat etti.
Eserde, garip kelimeler izah edilmiş,fıkhi meseleler Hanefi mezhebi görüşleri doğrultusunda ele alınmış ve Müttefekun aleyh olan hadisler belirtilmiştir.


157- توفيق الباري بشرح صحيح البخاري
Tevfikû’l-Bari bi Şerh-i Sahihi’l-Buhari
Muhammed Ebu Şehbe: (1914-1983)
Eser on ciltten müteşekkildir.

157- بشرح المختار من صحيحي البخاري و مسلم لمعليما
el-Mu’lim bi Şerhi’l-Muhtar min Sahiheyi’l-Buhari ve Müslim
Muhammed es-Semahi: (1907-1984)


158-الذند الواري و البدر الساري في شرح صحيح البخاري
ez-Zendü’l-Vari ve’l-Bedrü’s-Sari fi şerh-i Sahih-i Buhari
Takıyuddin el-Hilali: (1892-1987)

159-Sahih-i Buhari ve Tercemesi
Mehmed Sofuoğlu: (1923-1987)
Nazilli doğumlu olan Sofuoğlu,ilk ve orta tahsilini orada yaptı.1953’de Ankara İlahiyat Fakültesini bitirdi.İstanbul İmam-Hatip Okulunda öğretmenlik yaptı. 1961’de İstanbul Yüksek İslam Enstitüsü Tefsir Dersi Öğretim Üyesi oldu.1973 yılında emekli oluncaya kadar bu görevde kaldı.
17 cildi bulan Buhari tercemesi,Sahih’in ilk defa tam metin olarak günümüz Türkçesine aktarılmış şeklidir.Eser sadece bir tercemeden ibaret değildir;dipnotlarda Ayni,İbn Hacer ve Kastalani’den yapılan nakillerle hadislerin izahı da yapılmıştır.

160-Sahih-i Buhari ve Tercemesi
Harun Yıldırım : (1978 - )
Aksaray doğumlu olan Harun Yıldırım, ilk ortayı Aksarayda imam hatip lisesini kayseride tamamladı. Daha sonra 1997 yılında Medine giderek Medine İslamic Üniversitesinde okudu. Tahsilini tamamlayıp 2006 da yurda döndü. Orda okurkende terceme işleri ile meşgul oldu. Yurda dönüncede tercemeler yaptı ve halende yapmaktadır.
11 cildi bulan Buhari tercemesini yapmış ve günümüz türkçesine kavuşturmuştur. Esere birçokta dipnotlar eklemiştir. Daha sonrada Buhari ve Müslümün ittifak ettikleri Kitabı terceme etmiş onada dip notlar ekleyerek anlaşılır hale getirmeye çalışmıştır.
Evli, Hüseyin ve Hafsa isminde iki çocuk babasıdır. Halen ankarada ikamet etmektedir.


Huseyin Ebu Emre - Harun Yildirim - ahlak ve imani dersler

TEVHİD

TEVHİD

Tevhid, Allah’ı (c.c.) zatında, fiillerinde, isim ve sıfatlarında birleyip, bütün ibadetleri yalnızca O’na yapmaktır.
Tevhid şu üç çeşidi ile bir bütündür.
1- Rububiyyet Tevhidi: Allahu Teala’nın yaratan, sahip olan, öldüren, yaşatan, dirilten, rızıklandıran, yöneten, fayda ve zarar veren, dualara icabet eden, kaza ve kaderi takdir eden olduğuna inanmaktır.
Rasulullah’ın (s.a.v.) dönemindeki müşrikler tevhidin bu türünü kabul ediyorlardı. Fakat bu, onların İslam’a girmeleri için yeterli değildi. Maalesef bugünkü insanların durumu da bundan farklı değildir.
2- Uluhiyyet Tevhidi: İbadetin yalnızca Allah’ın (c.c.) hakkı olduğuna inanmaktır. Hiçbir ibadeti az dahi olsa Allah’tan (c.c.) başkasına yapmamaktır. Yasama yetkisini de sadece ve sadece Allah (cc)’a ait kılmaktır.
Rasulullah’ın (s.a.v.) dönemindeki müşrikler tevhidin bu türünü kabul etmiyorlardı.
3- İsim ve Sıfat Tevhidi: Allah’ın (c.c.) kendini Kur’an’da vasfettiği, Rasulullah’ın (s.a.v.) sahih sünnetlerinde bizlere açıkladığı üzere, bütün noksanlıklardan uzak, yani kemal sıfatlara sahip olduğuna, mahlukata benzemediğine inanıp, bu isim ve sıfatları artırmadan, azaltmadan, saptırmadan, sapık tevillerle tevil etmeden, iptal etmeksizin, örnek ve nasıllık vermeksizin ve mahiyetini araştırmaksızın olduğu gibi kabul etmektir. Allah’ın (c.c.) sıfatları zatının mahiyetine bağlıdır. Bizler Allah’ın (c.c.) zatının mahiyetini idrak edemeyeceğimiz için, bu konuda soru sormak doğru değildir.
Bir kişi tevhidin bu üç türüne de iman etmedikçe mü’min olamaz.
Tevhide inananların sayısı azdır. İnsanların çoğu Allah’a (c.c.) ortak koşarak inanırlar. Bir davaya inananların az olması onun yanlış olduğunu göstermez. Öyle rasuller vardır ki hiç ümmeti yoktur. Nuh (a.s.) 950 yıl tebliğ yapmasına rağmen çok az kimse iman etmişti. Bu yüzden tevhid ehlinin üzülmemesi gerekir, hidayet yalnızca Allah’a (c.c.) aittir.

İBADET

İbadetin kelime anlamı; boyun eğmek, itaat etmek, küçüklüğünü kabul etmek demektir.
Şer’i manası ise; Allah’ın (c.c.) sevdiği, kabul ettiği, razı olduğu, bütün gizli-açık ameller ve sözlerdir.
Bazı ibadet türleri: İman, islam, ihsan, dua, korkmak, ummak, umut etmek, tevekkül etmek, sevmek, gönülden saygı duymak, yönelmek, yardım istemek, sığınmak, yardımına çağırmak, kurban kesmek, adak adamak, hükmüne teslimiyet göstermek, namaz, oruç, zekat, hac, tavaf, tevbe, istiğfar, rüku, secde, huşu vb.
Bütün ibadetler yanlızca Allah’a (c.c.) yapılmalıdır. Allah (c.c.) insanları yalnızca kendisine ibadet etmeleri için yaratmıştır. Ve bu amaçla rasuller göndermiştir. Bütün rasuller toplumlarını yalnızca Allah’a (c.c.) ibadet etmeye, O’na hiçbir şeyi eş koşmamaya ve tağutları inkar etmeye davet etmek için gönderilmişlerdir. İbadetleri Allah’tan (c.c.) başkasına yapmak şirktir.
Allah’tan (c.c.) başkasına ibadet eden, ibadet ettiği şeyi ilah ve rab edinmiştir. Oysa ki gerçek ilah sadece Allah’tır (c.c.).
Bir müslümanın ibadetinin Allah (c.c.) katında geçerli olabilmesi için Allah’ın (c.c.) istediği ve razı olduğu şekilde yapılması gerekir.

ŞİRK

Şirk, Allah’a (c.c.) ortak koşmak demektir.
Şirk üç türlüdür. Büyük şirk, küçük şirk, gizli şirk.
1- Büyük Şirk: İnsanı İslam dininden çıkarır. Yapılan bütün salih amelleri boşa çıkarır. Tevbe edilmeden ölündüğü takdirde sahibini Cehennemde ebedi kalmaya götürür. Şirkin dışındaki günahların bağışlanması Allah’ın (c.c.) dilemesine kalmıştır. Allah (c.c.) şirk koşmadan ölen kişiyi, dünya dolusu günahı olsa bile, “La ilahe illallah” kelimesinin fazileti sebebiyle -ister günahlarının cezasını çektirdikten sonra, isterse de günahlarının cezasını çektirmeden- affedecektir.
Büyük şirk dört çeşittir.
a- Dua, korku, sığınma vb. konularda ortaya çıkan şirk çeşidi. Ölülerden yardım istemek gibi.
b- Niyet ve istemede ortaya çıkan şirk çeşidi: Bir işi Allah (c.c.) rızasından başka bir amaç için yapmak demektir.
c- İtaat konusunda ortaya çıkan şirk çeşidi: Allah’ın (c.c.) helal (serbest) kıldığını haram (yasak) kılan birine, itaat etmek demektir.
d- Sevgi konusunda ortaya çıkan şirk çeşidi: Herhangi bir şeyi Allah (c.c.) kadar veya Allah’tan (c.c.) daha çok sevmektir.
2- Küçük Şirk: İnsanı İslam dininden çıkarmaz. Fakat büyük günahlardan daha büyük günahtır. Örneğin; riya, Allah’tan (c.c.) başkası adına yemin etmek, ‘Allah ve sen dilersen bu iş olur’ demek vb.
3- Gizli Şirk: Şirk, karanlık bir gecede, dümdüz bir kayanın üzerinde yürüyen, siyah bir karıncanın ayak sesinden daha gizlidir. Daha çok sevgi, korku, umut gibi konularda görülebilir.
Rasuller bile Allah’a (c.c.) şirk koşmaktan korkup dua etmişlerdir. Bu yüzden tüm müslümanların şirk ve şirk ehlinden uzak durması ve Allah’a (c.c.) dua edip, tevbe-istiğfar etmesi gerekir.

KÜFÜR

Küfür hakkı örtmek demektir.
Küfür iki çeşittir. Büyük küfür, küçük küfür.
1- Büyük Küfür: İnsanı İslam dininden çıkarır.
Beş çeşittir:
a- Yalanlama (inkar) küfrü: İman edilmesi gereken herhangi bir şeyi inkar etmek.
b- Büyüklenme küfrü: Doğru olduğuna inanmakla birlikte büyüklenerek yüzçevirmek. İblis, Firavun, yahudiler ve Ebu Talib’in küfrü buna örnektir.
c- Yüz çevirmek küfrü. İman ettiği halde Allah’ın (c.c.) hükümlerinden bile bile yüzçevirmek, onları tatbik etmemektir.
d- Şüphe küfrü: Akidenin temel meselelerine yönelik konularda iman ettiği halde onun doğruluğunda şüpheye düşmek.
e- Nifak küfrü: İman edilmesi gerekli konulara inanmadığı halde diliyle inandığını söylemek. Münafıkların yaptığı gibi.
2- Küçük Küfür: İnsanı İslam dininden çıkartmaz. Fakat büyük günahlardan daha büyük günahtır. Örneğin; nimete küfretmek (nankörlük etmek), soya sövmek, ölünün arkasından bağırıp çağırmak vb.

NİFAK

Nifak, iki yüzlülük demektir.
Nifak iki çeşittir. İtikadi nifak, ameli nifak.
1- İtikadi Nifak: Kalbi imanı tasdik etmediği halde diliyle inandığını söylemektir. Böyle kişilere dünyada zahire göre hükm edilerek müslüman muamelesi yapılır. Bu kişiler tevbe etmeden ölürlerse ebedi olarak cehennemin en alt tabakasında yer alacaklardır.
2- Ameli Nifak: Kalbi imanı tasdik ettiği ve imanın bütün şartlarını yerine getirdiği halde, nefsine uyduğundan veya başka bazı sebeplerden dolayı haram olan bazı fiilleri işlemektir. Bu kişi günahkar müslüman olup tevbe etmeden öldüğü takdirde Allah (c.c.) dilerse ona azap eder dilerse bağışlar. Örneğin: Yalan söylemek, vaadinden dönmek, emanete ihanet etmek, kavga anında haktan ayrılmak.

BİDAT

Bidat, İslam şeriatında aslı olmayan bir şeyi icad etmek demektir. Kim dinde bidat icad ederse o kimse sapıktır. Bidatın iyisi kötüsü yoktur.
Şunlar bid’attır:
a- Şirk olan bidat. Ölülerden yardım istemek, Allah’tan (c.c.) başkasına kurban kesmek, adak adamak vb.
b- Haram olan bidat. Mezarlar üzerine bina yapmak, buraları süsleyip mescid edinmek vb.
c- Tahrimen mekruh olan bidat: Kandil geceleri ve mevlid vb.
d- Tenzihen mekruh olan bidat: Her namazdan sonra musafaha yapmak vb.
Ekonomi, endüstri vb. konulardaki teknik yenilikler bid’at değildir, bu bağlamda değerlendirilemez, bilakis müslümanların faydasına olduğu için helal ve sevaptır.
Eşyada aslolan mübahlıktır. Bu yüzden haram olduğuna dair kesin bir delil bulunmayan şeyler helaldir. Ayrıca vücuda fayda veren şey helal, zarar veren şey de haramdır. Ayrıca harama sebep ve vesile olmak da haramdır.


TAĞUT

Tağutun kelime anlamı haddini aşan mahluk demektir. Şer’i anlamı ise; Allah (c.c.) ve Rasulüne (s.a.v.) itaatten alıkoyan, Allah’tan (c.c.) başka ibadet edilen herşeydir.
Tağutların başı beş tanedir:
1- İnsanları Allah’tan (c.c.) başkalarına ibadete çağıran şeytan.
2- İnsanları Allah’ın (c.c.) hükmünden başka hükümlerle muhakeme olmaya zorlayan ve Allah’ın (c.c.) hükümlerini değiştiren zalim idareciler.
3- Allah’ın (c.c.) indirdiklerinden başka hükümlerle hükmedenler.
4- Gaybı bildiğini iddia eden kişiler.
5- Kendisine ibadet edilen ve buna rıza gösterenler.
İslam’da hüküm koyma yetkisi yalnızca Allah’a (c.c.) aittir. Allah’ın (c.c.) bu konuda hiçbir ortağı yoktur.
Kim Allah’ın (c.c.) hükümleri dışında hüküm koyarsa; örneğin, içki, kumar, faiz, zina vb. Ya da Allah’ın (c.c.) diğer haram kıldığı şeyleri serbest bırakırsa, bu çağda hırsızın elinin kesilmesinin gerekmediğini söyler, ergen kızların başı örtülü olarak okumasını ve çalışmasını yasaklarsa o kimse ben ilahım demese bile ilahlık ve rablık iddia etmiş ve dolayısıyla tağut olmuş olur. Bu kişinin namaz kılıp, oruç tutmasının hiçbir önemi yoktur.
Bir kişinin müslüman olabilmesi için tağutu reddetmesi şarttır. Tağutu reddetmeyen kişi müslüman olamaz. O halde tağutu çok iyi bilmemiz gerekiyor ki onu reddedebilelim.

İSLAM’IN ŞARTLARI

İslam; Allah’ın (c.c.) emirlerine boyun eğip kayıtsız şartsız itaat etmek, zahiren ve batınen bunlara teslim olmaktır.
Allah (c.c.) katında gerçek ve geçerli din İslam’dır. Her müslümanın İslam dinini delilleriyle bilmesi gerekir. İslam dinini delille bimek demek; yaptığımız amellerin Kur’an ve sahih sünnetten aslını araştırarak buna uygun amel etmek, dolayısıyla bidat, hurafe, körü körüne taklid gibi müslümana yakışmayan söz ve hareketlerden uzak durmak gerekir. Ayrıca yeterli ilme sahip olmadan müçtehidliğe soyunmaktan da kaçınmak gerekir. Selefi salihinin yoluna delilleriyle uymak gerekir.
İslam’ın temel şartları beştir:
1- Allah’tan (c.c.) başka ibadete layık ilah olmadığına, Muhammed’in de (s.a.v.) Allah’ın (c.c.) kulu ve elçisi olduğuna şehadet etmek.
2- Namazı rükun ve şartlarına uyarak ikame etmek.
3- Zekatı rükun ve şartlarına uyarak vermek.
4- Orucu rükun ve şartlarına uyarak tutmak.
5- Haccı rükun ve şartlarına uyarak ikame etmek.
Namaz, insanı kötülüklerden alıkoyar. Zekat malın kiri olup insanı cimrilik hastalığından temizler, oruçta bedenin temizliği ve şaytanın sızabileceği yolların tıkanması vardır. Hac müslümanların yıllık genel kongresidir.

İMANIN ŞARTLARI

İmanın şartları altıdır.
1- Allah’a iman: Allah’ın uluhiyyet, rububiyyet, isim ve sıfat tevhidine inanmaktır.
2- Meleklere iman: Melekler nurdan yaratılmış ve kendilerinde erkeklik ya da dişilik gibi herhangi bir cinsiyet bulunmayan, isyan ve günahtan uzak olarak her an Rabb’i zül-Celal’e ibadet ve itaat eden, kulların hidayeti seçmeleri, şerden korunmaları ve Allah’a (c.c.) ihlasla ibadet etmeleri için insanlara Allah’ın (c.c.) izin verdiği ölçüde yardımcı olan kullardır.
Cibril:Vahiy meleği. Mikail: Tabiat olaylarıyla görevlidir. İsrafil: Sur’u üflemekle görevlidir. Ölüm meleği:Ruhları kabzetmekle görevlidir. Kiramen katibin melekleri: Kulların iyi-kötü tüm amellerini yazmakla görevlidir. Hafaza melekleri: İnsanları korumakla görevlidirler. Münker ve Nekir: Ölen kişiyi kabrinde sorguya çekerler. Malik: Cehennemin bekçisidir. Zebaniler: Cehennemde azap meleği. Rıdvan:Cennette ikram meleği.
3- Nebi ve Rasullere iman: Rasuller, ilim, amel, ahlak bakımından insanların en üstün olanlarıdır. Yalan söylemek, emanete hıyanet etmek, tebliğ edilmesi gerekeni gizlemek, tebliğde kusur ve ihmal yapmak, büyük ve küçük günah işlemekten Allah onları korumuştur.
Rasuller beşeri özelliklere sahip olup, uluhiyet özelliklerine sahip değildirler. Kainat olayları üzerinde herhangi bir tasarruf hakkı yoktur. İnsanlara fayda veya zarar verebilecek güce sahip değillerdir. Gaybı ancak Allah’ın (c.c.) bildirdiği kadarıyla bilebilirler.
Muhammed (s.a.v.), Allah’ın (c.c.) kulu ve rasulüdür. Hiçbir zaman Allah’a (c.c.) şirk koşmamıştır. Büyük, küçük hiçbir günah işlememiştir.
Muhammed (s.a.v) nebi ve rasullerin sonuncusudur. Bu nedenle ondan sonra nebilik iddia eden kafirdir.
Rasulullah (s.a.v.) bütün insanlara gönderildi. Rasulullah’ın en büyük mucizesi Kur’an’dır.
4- Kitaplara iman: Kur’an’da bildirilen kitaplar:
Tevrat: Musa’ya (a.s.), İncil: İsa’ya (a.s.) Zebur: Davud’a (a.s.), Kur’an: Muhammed’e (s.a.v.) indirilmiştir. İbrahim ve Musa’ya sahifeler inmiştir.
Allah (c.c.) diğer nebi ve rasullere inen kitapların isimlerini bildirmemiş, fakat her nebi ve rasulün kavmine tebliğ ettiği bir şeriati olduğunu bildirmiştir.
Kur’an dışındaki kitapların Allah (c.c.) katından indirildikleri şekillerine inanıyoruz. Bugünkü tahrif edilmiş hallerine değil. Ancak içlerinde Allah (c.c.) kelamı da olduğu için bu kitapları toptan inkar edemeyiz.
Kur’an bütün insanlar için, diğer kitaplar ise belli kavimler için inmiştir. Onun için Allah (c.c.) bu kitabın korunmasını üzerine almıştır. Ve Kıyamete kadar koruyacaktır.
Kur’an Allah’ın halis olan kelamıdır ve haktır. Aynen indiği şekilde bize ulaşmıştır. Onun emrine tabi olmak, yasaklarından kaçınmak gerekir. Kur’an kıyamete kadar geçerli kılınmış tek hüküm kaynağıdır. Ona zıt kanunlar asla kabul edilemez. Hakimiyetin yalnız ve yalnızca Allah’a (c.c.) ait olduğuna, Allah’tan (c.c.) başka kimsenin kanun koyma yetkisine sahip olmadığına ve Kur’an’ın müminlerin anayasası olduğuna inanmak akidenin bir gereğidir.
5- Ahirete İman: Allah’ın (c.c.) kitabında ve Rasulullah’ın (s.a.v.) sünnetinde bize haber verilen ölümden sonra olacak (berzah), kabir imtihanı, kabir azabı, kabir mutluluğu, öldükten sonra dirilme, mahşer günü, sahifeler, hesap, mizan, havz, sırat, şefaat, cennet, cehennem gibi şeylere iman edilmesi gerekir.
6- Kadere iman: Kadere imanın Allah (c.c.) katında geçerli olabilmesi için şu dört şeye şeksiz şüphesiz iman etmek gerekir:
Birincisi: Allahu Teala ezeli ve kadim ilmi ile ne olacağını bildi ve Levh-i Mahfuz’da yazdı.
İkincisi: Allah’ın (c.c.) olmasını dilediği şeyin mutlaka olacağına, olmamasını dilediği şeyin mutlaka olmayacağına, gökte ve yerde meydana gelen bütün hareket ve sessizliklerin Allah’ın (c.c.) izniyle olduğuna iman etmek.
Üçüncüsü: Her şeyin Allah’ın (c.c.) yaratması ve takdiriyle meydana geldiğine iman etmek.
Dördüncüsü: Hayır ve şerrin Allah’tan olduğuna inanmak.
İnsanların yaptıkları işleri de Allah (c.c.) yaratır. Yalnız insanlar yaptakları işleri kendileri yapmış olmaları sebebiyle yaptıklarından kendileri sorumlu tutulurlar. Çünkü Allah (c.c.) her insana iyiyi kötüden ayırabilme kabiliyeti vermiş ve hayrı emredip şerri yasaklamıştır. İnsanları yaptıkları amelde zorlamamıştır. Allah’ın şerre rızası yoktur.

LAİLAHEİLLALLAH’INŞARTLARI

La ilahe illallah’ın söyleyen kişiye fayda verebilmesi için aşağıdaki şartların gerçekleşmesi gerekir. Bu şartlardan bir tanesi dahi eksik olursa o kişi müslüman olamaz.
1- Manasını bilmek.
2- Şüphesiz ve şeksiz kabul etmek.
3- Kalple tasdik ve dil ile ikrar etmek.
4- Hayatını buna göre düzenlemek.
5- Yalanlamamak.
6- İhlaslı olmak.
7- Müminleri dost edinip, kafirlere düşmanlık göstermek.
Rasulullah’ın (s.a.v.) “la ilahe illallah diyen Cennete girecektir” sözünden kasıt La ilahe illallah’ın şartlarını yerine getirmek suretiyle La ilahe illallah diyen Cennete girecektir. Bu durum “Abdest alanın namazı sahihtir” ifadesiyle “Abdesti tüm şartlarına bağlı kalarak alan” kimsenin kastedilmesi gibidir. Nasıl ki rükun ve şartlarından biri eksik olduğunda namaz kabul olunmuyorsa, tevhidin şartlarından biri eski olursa da durum aynıdır.
Tevhidi öğrenme imkanı olan akıl-baliğ her kişinin tevhidi bilmesi farzdır. İhmalinden dolayı tevhidi bilmemesi mazur değildir. Bugün müslüman olduğunu iddia eden insanların büyük çoğunluğu malesef tevhidi öğrenmek için yeterli gayreti göstermediklerinden dolayı şirkin içindedirler.


RASULULLAH’IN ZAMANINDAKİ
ARAPLARDA DİNİ DURUM

Rasulullah’ın (s.a.v.) zamanındaki araplarda değişik dini inançlar mevcuttu. Bunlar:
1- Putperestlik: Arapların çoğu İbrahim (a.s.) ve İsmail’in (a.s.) dinine bağlı idiler. Sonra zamanla dinlerini unutup Lat, Menat, Hubel, Uzza gibi putlara (ölmüş salih kişilere) taptılar. Putlarını Allah’a (c.c.) yaklaştırıcı olarak görüyorlardı.
Putlara ibadet şekilleri:
a- Fayda ve zarar vereceklerine, şefaat edebileceklerine inanıyorlardı.
b- Putlar için haccederler, secde ve tavaf ederlerdi.
c- Putlara yaklaşmak için yiyecek ve içeceklerinden bir bölümünü onlara tahsis ederlerdi.
d- Putlarına adak adarlardı.
2- Rasullere, salih kimselere meleklere, cinlere, güneşe, ay’a ve yıldızlara, taş ve ağaçlara ibadet edenler.
Meleklerin Allah’ın (c.c.) kızı, cinlerin de akrabası ve yardımcısı olduğuna inanırlardı.
3- Öldükten sonra dirilmeyi inkar edenler.
4- Zamana tapanlar (dehrilik, ateizm)
5- Rasullere gelen risaleti reddedenler.
6- Fal oklarına inananlar.
7- Haniflik: İbrahim ve İsmail’in (a.s.) dinine tabi olan, tevhide inanan, öldükten sonra dirilmeye, Kıyamet gününe ve son zamanlarda bir rasulün geleceğine inananlar.
8- Yahudilik, hristiyanlık, mecusilik ve sabiilik.
Rububiyyet tevhidini anlatırken belirttiğimiz gibi Arapların çoğu Allah’ı (c.c.) rububiyet noktasında kabul ediyorladı. Ayrıca namaz, oruç, hacc, sadaka, zekat, gusül, abdest, sünnet gibi ibadet ve adetleri mevcuttu.
Mekke’nin fethinden sonra Rasulullah (s.a.v.) putları yıktırdı.
Önceki müşrikler sıkıntı anında dini yalnızca Allah’a (c.c.) has kılıyorlardı. Günümüzdekiler Allah’tan değil şeyhlerinden yardım istiyor

İNSANI İSLAM DİNİNDEN ÇIKARAN ŞEYLER

Abdesti bozan şeyler olduğu gibi tevhidi bozan şeyler de vardır. Şirk, küfür, nifak, bidat konusuna bir kısmı belirtilmiştir. Şimdi bunları genel başlıklar altında kısaca bildirelim:
1- İbadet türlerinden herhangi birini Allah’tan (c.c.) başkasına yapmak.
2- Allah’ın (c.c.), kitabından veya mütevatir sünnetle sabit olan herhangi bir şeyi inkar etmek.
3- Allah (c.c.), ayetleri ve rasulleriyle alay ve hakaret etmek, küçümsemek.
4- Tasdik etse bile, Allah’ın (c.c.) hükümleriyle hükmetmemek.
5- Allah’ın (c.c.) hükümleri dışındaki hükümlere muhakeme olmak.
6- Allah’ın (c.c.) küfür ve şirk olarak vasıflandırdığı şirk ve küfürleri güneş gibi açık olan, geçerli tevili olmayan kimseleri tekfir etmemek.
7- Komunizm, Sosyalizm, Faşizm, Kapitalizm, Laiklik vb. tüm beşeri ideolojileri reddetmemek. İslamın bir hayat nizamı olduğunu kabul etmemek. İslam şeriatının bu çağda uygulanmayacağını söylemek. Beşeri kanunları İslam kanunlarına tercih etmek.
8- Allah’ın (c.c.) kitabı ve Rasulullah’ın sünnetinden herhangi bir şeyi sevmemek veya beğenmemek.
9- Sihir ve kehanet yapmak, gaybı bildiğini iddia etmek veya bu kişilere inanmak.
10- Müslümanı dost edinmeyip kafiri dost edinmek.
11- Allah’ın (c.c.) dinine sırt çevirmek, onu öğrenmemek ve onunla amel etmemek.
12- Bazı insanların Muhammed’in (s.a.v.) şeriatı dışına çıkabileceğine, kainatı idare ettiğine ölü veya diri her zaman müridlerini gördüğüne, ne yaptıklarından haberi olduğuna, onlara fayda ve zarar vereceğine, tevbeleri kabul edeceğine, onun vesilesiyle Cennete girileceğine, Allah’ın (c.c.) mahlukata hulul ettiğine, Allah’ın (c.c.) sıfatlarının veli denilen şahısta tecelli edebileceğine, her şeyin Allah (c.c.) olduğuna, her kim neye tapıyorsa taptığı Allah olduğu için dolayısıyla da şüphesiz Cennete gireceğine, Cehennemdeki azabın tatlılık olduğuna bütün dinlerin bir olduğuna vb. bazı tasavvuf ehlinin ortaya attıkları şeylere inanmak.

VELA

Vela: Kelime olarak; yaklaşmak, yakınlaşmak, iç içe olmak demektir.
Şer’i manası ise; zahiren ve batınen sevmek, saygı göstermek, yardım etmek, ikramda bulunmak, itaat etmek, uzlaşmak, güvenmek, meyletmek, benzemek demektir.
Din, Allah için sevmek, Allah için buğzetmekten ibarettir. Kişi sevdiğiyle beraber haşrolunur.
Müslümanların akidelerinden taviz vermemek şartıyla, kafirlerle bir arada bulunup onlarla günlük ilişkilerini sürdürmeleri caizdir.
Cehaletinden dolayı şirkin içinde bulunan ve İslam sempatizanı kişilere kalplerini islam’a ısındırmak amacıyla iyilikte bulunmak gerekir.
Kafir de olsa bir kimsenin iyiliğine karşı iyilikte bulunmak yasak olan vela kapsamına girmez bilakis sünnettir.
Şunu unutmamak gerekir: Allah’ın razı olduğu ve istediği şekilde iman edip, bu imanın gerekleriyle amel eden, imanı bozacak şeylerden uzak duran, Allah’ın dinini hakim kılmak için meşru tebliğ vasıtalarını kullanan ve bu uğurda başına gelebilecek maddi ve manevi zararlara Allah için sabreden kişiler kurtuluşa ereceklerdir.


TEVHİD AKİDESİ

Tevhid, Allah’ı (c.c.) zatında, fiillerinde, isim ve sıfatlarında birleyip, bütün ibadetleri yalnızca O’na yapmaktır.
Tevhid şu üç çeşidi ile bir bütündür. 1- Rububiyyet Tevhidi: Allahu Teala’nın yaratan, sahip olan, öldüren, yaşatan, dirilten, rızıklandıran, yöneten, fayda ve zarar veren, dualara icabet eden, kaza ve kaderi takdir eden olduğuna inanmaktır. 2- Uluhiyyet Tevhidi: İbadetin yalnızca Allah’ın (c.c.) hakkı olduğuna inanmaktır. Hiçbir ibadeti az dahi olsa Allah’tan (c.c.) başkasına yapmamaktır. Yasama yetkisini de sadece ve sadece Allah (cc)’a ait kılmaktır. 3- İsim ve Sıfat Tevhidi: Allah’ın (c.c.) kendini Kur’an’da vasfettiği, Rasulullah’ın (s.a.v.) sahih sünnetlerinde bizlere açıkladığı üzere, bütün noksanlıklardan uzak, yani kemal sıfatlara sahip olduğuna, mahlukata benzemediğine inanıp, bu isim ve sıfatları artırmadan, azaltmadan, saptırmadan, sapık tevillerle tevil etmeden, iptal etmeksizin, örnek ve nasıllık vermeksizin ve mahiyetini araştırmaksızın olduğu gibi kabul etmektir. Allah’ın (c.c.) sıfatları zatının mahiyetine bağlıdır. Bizler Allah’ın (c.c.) zatının mahiyetini idrak edemeyeceğimiz için, bu konuda soru sormak doğru değildir. Bir kişi tevhidin bu üç türüne de iman etmedikçe mü’min olamaz. Tevhide inananların sayısı azdır. İnsanların çoğu Allah’a (c.c.) ortak koşarak inanırlar. Bir davaya inananların az olması onun yanlış olduğunu göstermez. Öyle rasuller vardır ki hiç ümmeti yoktur. Nuh (a.s.) 950 yıl tebliğ yapmasına rağmen çok az kimse iman etmişti. Bu yüzden tevhid ehlinin üzülmemesi gerekir, hidayet yalnızca Allah’a (c.c.) aittir.
İbadetin kelime anlamı; boyun eğmek, itaat etmek, küçüklüğünü kabul etmek demektir. Şer’i manası ise; Allah’ın (c.c.) sevdiği, kabul ettiği, razı olduğu, bütün gizli-açık ameller ve sözlerdir. Bazı ibadet türleri: Dua, korkmak, ummak, umut etmek, tevekkül etmek, sevmek, gönülden saygı duymak, yönelmek, yardım istemek, sığınmak, yardımına çağırmak, kurban kesmek, adak adamak, hükmüne teslimiyet göstermek. vb. Bütün ibadetler yanlızca Allah’a (c.c.) yapılmalıdır. Allah (c.c.) insanları yalnızca kendisine ibadet etmeleri için yaratmıştır. Ve bu amaçla rasuller göndermiştir. Bütün rasuller toplumlarını yalnızca Allah’a (c.c.) ibadet etmeye, O’na hiçbir şeyi eş koşmamaya ve tağutları inkar etmeye davet etmek için gönderilmişlerdir. İbadetleri Allah’tan (c.c.) başkasına yapmak şirktir. Allah’tan (c.c.) başkasına ibadet eden, ibadet ettiği şeyi ilah ve rab edinmiştir. Oysa ki gerçek ilah sadece Allah’tır (c.c.). Bir müslümanın ibadetinin Allah (c.c.) katında geçerli olabilmesi için Allah’ın (c.c.) isteği ve razı olduğu şekilde yapılması gerekir.
Şirk, Allah’a (c.c.) ortak koşmak demektir. Şirk üç türlüdür. Büyük şirk, küçük şirk, gizli şirk. 1- Büyük Şirk: İnsanı İslam dininden çıkarır. Yapılan bütün salih amelleri boşa çıkarır. Tevbe edilmeden ölündüğü takdirde sahibini Cehennemde ebedi kalmaya götürür. 2- Küçük Şirk: İnsanı İslam dininden çıkarmaz. Fakat büyük günahlardan daha büyük günahtır. Örneğin; riya, Allah’tan (c.c.) başkası adına yemin etmek, ‘Allah ve sen dilersen bu iş olur’ demek vb. 3- Gizli Şirk: Şirk, karanlık bir gecede, dümdüz bir kayanın üzerinde yürüyen, siyah bir karıncanın ayak sesinden daha gizlidir. Daha çok sevgi, korku, umut gibi konularda görülebilir. Rasuller bile Allah’a (c.c.) şirk koşmaktan korkup dua etmişlerdir. Bu yüzden tüm müslümanların şirk ve şirk ehlinden uzak durması ve Allah’a (c.c.) dua edip, tevbe istiğfar etmesi gerekir.
Küfür hakkı örtmek demektir. Küfür iki çeşittir. Büyük küfür, küçük küfür. 1- Büyük Küfür: İnsanı İslam dininden çıkarır. 2- Küçük Küfür: İnsanı İslam dininden çıkartmaz. Fakat büyük günahlardan daha büyük günahtır. Örneğin; nimete küfretmek (nankörlük etmek), soya sövmek, ölünün arkasından bağırıp çağırmak vb.
Nifak, iki yüzlülük demektir. Nifak iki çeşittir. 1- İtikadi Nifak: Kalbi imanı tasdik etmediği halde diliyle inandığını söylemektir. Böyle kişilere dünyada zahire göre hükm edilerek müslüman muamelesi yapılır. Bu kişiler tevbe etmeden ölürlerse ebedi olarak cehennemin en alt tabakasında yer alacaklardır. 2- Ameli Nifak: Kalbi imanı tasdik ettiği ve imanın bütün şartlarını yerine getirdiği halde, nefsine uyduğundan veya başka bazı sebeplerden dolayı haram olan bazı fiilleri işlemektir. Bu kişi günahkar müslüman olup tevbe etmeden öldüğü takdirde Allah (c.c.) dilerse ona azap eder dilerse bağışlar. Örneğin: Yalan söylemek, vaadinden dönmek, emanete ihanet etmek, kavga anında haktan ayrılmak.
Bidat, İslam şeriatında aslı olmayan bir şeyi icad etmek demektir. Kim dinde bidat icad ederse o kimse sapıktır. Bidatın iyisi kötüsü yoktur. Şunlar bid’attır: Ölülerden yardım istemek, mezarlar üzerine bina yapmak, kandil gecelerini kutlamak , mevlid vb.
Tağutun kelime anlamı haddini aşan mahluk demektir. Şer’i anlamı ise; Allah (c.c.) ve Rasulüne (s.a.v.) itaatten alıkoyan, Allah’tan (c.c.) başka ibadet edilen herşeydir. Tağutların başı beş tanedir: 1- İnsanları Allah’tan (c.c.) başkalarına ibadete çağıran şeytan. 2- İnsanları Allah’ın (c.c.) hükmünden başka hükümlerle muhakeme olmaya zorlayan ve Allah’ın (c.c.) hükümlerini değiştiren zalim idareciler. 3- Allah’ın (c.c.) indirdiklerinden başka hükümlerle hükmedenler. 4- Gaybı bildiğini iddia eden kişiler. 5- Kendisine ibadet edilen ve buna rıza gösterenler. İslam’da hüküm koyma yetkisi yalnızca Allah’a (c.c.) aittir. Allah’ın (c.c.) bu konuda hiçbir ortağı yoktur. Kim Allah’ın (c.c.) hükümleri dışında hüküm koyarsa; örneğin, içki, kumar, faiz, zina vb. Ya da Allah’ın (c.c.) diğer haram kıldığı şeyleri serbest bırakırsa, bu çağda hırsızın elinin kesilmesinin gerekmediğini söyler, ergen kızların başı örtülü olarak okumasını ve çalışmasını yasaklarsa o kimse ben ilahım demese bile ilahlık ve rablık iddia etmiş ve dolayısıyla tağut olmuş olur. Bu kişinin namaz kılıp, oruç tutmasının hiçbir önemi yoktur. Bir kişinin müslüman olabilmesi için tağutu reddetmesi şarttır.
La ilahe illallah’ın söyleyen kişiye fayda verebilmesi için aşağıdaki şartların gerçekleşmesi gerekir. Bu şartlardan bir tanesi dahi eksik olursa o kişi müslüman olamaz. 1- Manasını bilmek. 2- Şüphesiz ve şeksiz kabul etmek. 3- Kalple tasdik ve dil ile ikrar etmek. 4- Hayatını buna göre düzenlemek. 5- Yalanlamamak. 6- İhlaslı olmak. 7- Müminleri dost edinip, kafirlere düşmanlık göstermek. Rasulullah’ın (s.a.v.) “la ilahe illallah diyen Cennete girecektir” sözünden kasıt La ilahe illallah’ın şartlarını yerine getirmek suretiyle La ilahe illallah diyen Cennete girecektir. Bu durum “Abdest alanın namazı sahihtir” ifadesiyle “Abdesti tüm şartlarına bağlı kalarak alan” kimsenin kastedilmesi gibidir. Nasıl ki rükun ve şartlarından biri eksik olduğunda namaz kabul olunmuyorsa, tevhidin şartlarından biri eski olursa da durum aynıdır. Tevhidi öğrenme imkanı olan akıl-baliğ her kişinin tevhidi bilmesi farzdır. İhmalinden dolayı tevhidi bilmemesi mazur değildir. Bugün müslüman olduğunu iddia eden insanların büyük çoğunluğu malesef tevhidi öğrenmek için yeterli gayreti göstermediklerinden dolayı şirkin içindedirler.
Abdesti bozan şeyler olduğu gibi tevhidi bozan şeyler de vardır. Şirk, küfür, nifak, bidat konusuna bir kısmı belirtilmiştir. Şimdi bunları genel başlıklar altında kısaca bildirelim: 1- İbadet türlerinden herhangi birini Allah’tan (c.c.) başkasına yapmak. 2- Allah’ın (c.c.), kitabından veya mütevatir sünnetle sabit olan herhangi bir şeyi inkar etmek. 3- Allah (c.c.), ayetleri ve rasulleriyle alay ve hakaret etmek, küçümsemek. 4- Tasdik etse bile, Allah’ın (c.c.) hükümleriyle hükmetmemek. 5- Allah’ın (c.c.) hükümleri dışındaki hükümlere muhakeme olmak. 6- Allah’ın (c.c.) küfür ve şirk olarak vasıflandırdığı şirk ve küfürleri güneş gibi açık olan, geçerli tevili olmayan kimseleri tekfir etmemek. 7- Komunizm, Sosyalizm, Faşizm, Kapitalizm, Laiklik vb. tüm beşeri ideolojileri reddetmemek. İslamın bir hayat nizamı olduğunu kabul etmemek. İslam şeriatının bu çağda uygulanmayacağını söylemek. Beşeri kanunları İslam kanunlarına tercih etmek. 8- Allah’ın (c.c.) kitabı ve Rasulullah’ın sünnetinden herhangi bir şeyi sevmemek veya beğenmemek. 9- Sihir ve kehanet yapmak, gaybı bildiğini iddia etmek veya bu kişilere inanmak. 10- Müslümanı dost edinmeyip kafiri dost edinmek. 11- Allah’ın (c.c.) dinine sırt çevirmek, onu öğrenmemek ve onunla amel etmemek.12- Bazı insanların Muhammed’in (s.a.v.) şeriatı dışına çıkabileceğine, kainatı idare ettiğine ölü veya diri her zaman müridlerini gördüğüne, ne yaptıklarından haberi olduğuna, onlara fayda ve zarar vereceğine, tevbeleri kabul edeceğine, onun vesilesiyle Cennete girileceğine, Allah’ın (c.c.) mahlukata hulul ettiğine, Allah’ın (c.c.) sıfatlarının veli denilen şahısta tecelli edebileceğine, her şeyin Allah (c.c.) oluğuna, her kim neye tapıyorsa taptığı Allah olduğu için dolayısıyla da şüphesiz Cennete gireceğine, Cehennemdeki azabın tatlılık olduğuna bütün dinlerin bir olduğuna vb. bazı tasavvuf ehlinin ortaya attıkları şeylere inanmak.


Huseyin Ebu Emre - Harun Yildirim - ahlak ve imani dersler